Biologia, klasa 3

Ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który nie spełnia wymagań umożliwiających otrzymanie oceny dopuszczającej.

Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który:

– dobrze współpracuje w grupie,

– prowadzi zeszyt przedmiotowy,

– wykonuje, nawet błędnie, zadane przez nauczyciela zadania domowe,

– podejmuje próby wykonania różnych zadań w czasie lekcji,

– definiuje podstawowe pojęcia wymagane w podstawie programowej,

– opanował 30–49% realizowanego na lekcjach materiału.

Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który spełnia wymagania na ocenę dopuszczającą oraz:

– bardzo dobrze współpracuje w grupie,

– wykonuje prawidłowo większość zadanych przez nauczyciela zadań domowych,

– sprawnie wyszukuje informacje (w Internecie, podręczniku, tekście źródłowym) według określonego kryterium,

– podejmuje skuteczne próby wykonania różnych zadań w czasie lekcji,

– posługuje się podstawowymi pojęciami w zakresie omawianych tematów,

– opanował 50–69% realizowanego na lekcjach materiału.

Ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który spełnia wymagania na ocenę dostateczną oraz:

– podczas pracy grupowej podejmuje się pełnienia różnych funkcji, np. lidera, strażnika czasu, prezentera itp.,

– wykonuje prawidłowo wszystkie zadane przez nauczyciela zadania domowe,

– wykonuje samodzielnie i prawidłowo większość zadań poleconych przez nauczyciela w czasie lekcji,

– analizuje i interpretuje informacje,

– dostrzega zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy faktami,

– formułuje prawidłowe wnioski,

– opanował 70%–89% realizowanego na lekcjach materiału.

Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który spełnia wymagania na ocenę dobrą oraz:

– podczas pracy grupowej lub metodą projektu często pełni funkcję lidera,

– analizuje i ocenia informacje pochodzące z różnych źródeł,

– prawidłowo wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy faktami,

– wyraża opinię na temat omawianych zagadnień współczesnej biologii, zagadnień ekologicznych i środowiskowych,

– jest aktywny w czasie zajęć,

– podejmuje aktywne działania w ramach edukacji rówieśniczej,

– opanował 90%–100% realizowanego na lekcjach materiału.

Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą oraz spełnia przynajmniej jedno z wymagań dodatkowych, wykraczających poza podstawę programową:

– skutecznie pracuje metodą projektu i/lub jest autorem projektów uczniowskich,

– podejmuje się samodzielnie wykonania różnych zadań wykraczających poza realizowany program i/lub podstawę programową np. opracowuje WebQuest tematyczny, przedstawia projekty różnych działań klasowych, szkolnych i/lub lokalnych,

– osiąga sukcesy w konkursach przedmiotowych lub interdyscyplinarnych na szczeblu międzyszkolnym lub wyższym, nawiązujących tematycznie do realizowanych na lekcjach zagadnień,

– jest inicjatorem i organizatorem szkolnych i/lub lokalnych imprez edukacyjnych.

Plan wynikowy z wymaganiami edukacyjnymi przedmiotu [Biologia] w zakresie [rozszerzonym] do podręcznika [II] szkoły [LO]

Temat	Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń:	Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń:	Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń:	Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń:	Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń:
Dział 1. Metabolizm
1. Enzymy	– omawia budowę enzymu – zapisuje symbolami przebieg reakcji	– definiuje terminy: holoenzym, apoenzym, grupa prostetyczna, centrum aktywne enzymu – wyjaśnia, na czym polega specyficzność działania enzymów	– wyjaśnia, dlaczego enzymy są nazywane biologicznymi katalizatorami – omawia modele wyjaśniające specyficzność wiązania substratu przez enzym: model klucza i zamka oraz model indukcyjnego dopasowania	– wyjaśnia różnice między koenzymem i grupą prostetyczną – klasyfikuje enzymy ze względu na rodzaj katalizowanej reakcji – uzasadnia stwierdzenie „jeden enzym – jedna reakcja chemiczna”	– omawia rolę kofaktora w przebiegu reakcji enzymatycznej – planuje i przeprowadza doświadczenie, w którym wykrywa katalazę w bulwie ziemniaka
2. Przebieg reakcji enzymatycznych	– wymienia czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznej	– analizuje wpływ wybranych czynników na przebieg reakcji enzymatycznej	– wyjaśnia, jak zmienia się energia układu podczas reakcji katalizowanej przez enzym	– omawia kinetykę reakcji enzymatycznej – charakteryzuje stałą Michaelisa	– wykazuje doświadczalnie wpływ temperatury i pH na przebieg reakcji katalizowanej przez enzym – planuje i przeprowadza doświadczenie, w którym sprawdza, czy enzymy ulegają zużyciu w trakcie reakcji
3. Regulacja aktywności enzymów. Rybozymy	– wymienia sposoby regulacji aktywności enzymów	– omawia sposoby regulacji aktywności enzymów i podaje przykłady	– wyjaśnia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego w działaniu enzymów	– porównuje różne sposoby regulacji aktywności enzymów	– omawia budowę i mechanizm działania rybozymów
4. Przenośniki energii	– podaje przykłady reakcji endoergicznej i egzoergicznej	– omawia budowę cząsteczki ATP	– omawia cykl przemian ATP – ADP w komórce – zapisuje reakcje syntezy i rozpadu ATP	– wymienia i charakteryzuje sposoby syntezy ATP – ocenia znaczenie ATP w metabolizmie komórki	– zapisuje reakcje chemiczne fosforylacji substratowej, oksydacyjnej i fotosyntetycznej
5. Inne uniwersalne przenośniki	– wymienia najważniejsze przenośniki elektronów i wodoru w komórce	– porównuje formę utlenioną i zredukowaną najważniejszych przenośników	– podaje przykłady szlaków metabolicznych, w których są wykorzystywane omawiane przenośniki	– omawia budowę koenzymu A i wyjaśnia jego funkcje w komórce	– analizuje mechanizm powstawania acetylo-CoA
6. Szlaki metaboliczne. Katabolizm i anabolizm	– podaje przykłady reakcji katabolicznych i anabolicznych oraz najważniejszych szlaków metabolicznych w komórce	– definiuje pojęcia: katabolizm, anabolizm, szlak metaboliczny – porównuje reakcje anaboliczne i kataboliczne	– omawia typowy cykl przemian metabolicznych – porównuje szlak metaboliczny z cyklem metabolicznym	– wyjaśnia na dowolnym przykładzie, na czym polega oszczędność i optymalizacja metabolizmu	– podaje przykłady zachwiania równowagi między reakcjami anabolicznymi i katabolicznymi w organizmie
7. Oddychanie komórkowe. Glikoliza	– wymienia rodzaje oddychania komórkowego – wymienia etapy tlenowego oddychania komórkowego	– podaje przykłady organizmów przeprowadzających fermentację – wskazuje miejsce zachodzenia glikolizy w komórce	– wymienia substraty i produkty glikolizy – zapisuje ogólne równanie oddychania tlenowego – porównuje oddychanie tlenowe i beztlenowe	– omawia przebieg procesu glikolizy – wyjaśnia rolę oddychania komórkowego u organizmów heterotroficznych i autotroficznych	– przedstawia bilans energetyczny glikolizy
8. Metabolizm pirogronianu	– wymienia rodzaje fermentacji	– podaje substraty i produkty fermentacji mleczanowej i alkoholowej – wymienia miejsca w organizmie człowieka, w których zachodzi fermentacja mleczanowa	– omawia przebieg fermentacji mleczanowej i alkoholowej – porównuje fermentacje mleczanową i alkoholową	– zapisuje reakcje chemiczne fermentacji mleczanowej i alkoholowej – porównuje wydajność energetyczną oddychania tlenowego i beztlenowego – przedstawia przebieg i lokalizację w komórce reakcji pomostowej	– omawia proces glukoneogenezy i określa jego rolę w metabolizmie – omawia znaczenie reakcji pomostowej w oddychaniu komórkowym
9. Cykl Krebsa	– wskazuje miejsce w komórce, w którym zachodzi cykl Krebsa	– wymienia produkty i substraty cyklu Krebsa – wskazuje, czy cykl Krebsa jest procesem anabolicznym czy katabolicznym	– omawia przebieg cyklu Krebsa	– ocenia znaczenie cyklu Krebsa w przebiegu oddychania komórkowego – omawia zmiany liczby atomów węgla w cząsteczkach ulegających przemianie w cyklu Krebsa	– wyjaśnia, dlaczego cykl Krebsa nie będzie zachodził w warunkach beztlenowych – przedstawia bilans cyklu Krebsa
10. Utlenianie w łańcuchu oddechowym	– lokalizuje proces utleniania w łańcuchu oddechowym w komórce	– wymienia substraty i produkty utleniania w łańcuchu oddechowym	– analizuje transport protonów i elektronów w czasie utleniania w łańcuchu oddechowym – wskazuje, w których etapach utleniania w łańcuchu oddechowym powstaje transbłonowy gradient protonów	– wyjaśnia znaczenie transportu protonów i elektronów w łańcuchu oddechowym	– omawia budowę syntazy ATP – omawia bilans utleniania w łańcuchu oddechowym
11. Metabolizm kwasów tłuszczowych	– wymienia związki chemiczne będące źródłem energii w komórce	– podaje przykłady przemian tłuszczowców	– analizuje przebieg procesu β-oksydacji i syntezy kwasów tłuszczowych	– porównuje przebieg procesu β-oksydacji i syntezy kwasów tłuszczowych	– wskazuje różnice w utlenianiu kwasów tłuszczowych nasyconych i nienasyconych
12. Metabolizm aminokwasów	– podaje przykłady przemian związków azotowych – wymienia szlaki metaboliczne występujące u roślin i zwierząt	– omawia metabolizm aminokwasów w komórce – wymienia substraty i produkty cyklu mocznikowego	– omawia przebieg cyklu mocznikowego w komórce – wyjaśnia, na czym polega uniwersalność szlaków metabolicznych	– analizuje współzależność procesów metabolicznych – omawia znaczenie cyklu mocznikowego w regulacji gospodarki wodnej organizmu	– zapisuje reakcję cyklu mocznikowego
13. Wprowadzenie do fotosyntezy	– dzieli organizmy na fotoautotrofy i chemoautotrofy – wymienia barwniki fotosyntetyczne – wskazuje lokalizację procesu fotosyntezy w komórce roślinnej – wymienia fazy fotosyntezy	– wyjaśnia różnice między fotoautotrofami i chemoautotrofami – zapisuje ogólne równanie fotosyntezy – określa cel fazy jasnej i ciemnej fotosyntezy oraz warunki, w jakich zachodzą	– omawia budowę cząsteczki chlorofilu – określa rolę barwników pomocniczych w procesie fotosyntezy	– analizuje budowę cząsteczki chlorofilu pod kątem pełnionej funkcji – analizuje wpływ warunków środowiska zewnętrznego na rodzaj i ilość barwników fotosyntetycznych w liściach	– rozpoznaje widma absorpcyjne barwników fotosyntetycznych – rozdziela barwniki fotosyntetyczne metodą chromatografii bibułowej i metodą Krausa – wykrywa antocyjany w liściach i owocach
14. Faza jasna fotosyntezy	– wskazuje lokalizację fazy jasnej fotosyntezy w komórce roślinnej – przedstawia cel i efekt fazy jasnej fotosyntezy	– wymienia substraty i produkty fazy jasnej fotosyntezy – omawia budowę fotosystemu – definiuje pojęcia: fosforylacja cykliczna, niecykliczna, siła asymilacyjna	– omawia przebieg fazy jasnej fotosyntezy – analizuje transport elektronów i protonów podczas fazy jasnej fotosyntezy – porównuje fosforylację cykliczną i niecykliczną	– analizuje i interpretuje wykresy przedstawiające wpływ wybranych czynników na przebieg procesu fotosyntezy – uzasadnia, że fosforylacja fotosyntetyczna jest zgodna z założeniami hipotezy chemiosmotycznej Mitchella – wskazuje, w jakich warunkach będzie zachodzić fosforylacja cykliczna	– ocenia znaczenie atomów manganu w przebiegu fazy jasnej fotosyntezy
15. Faza ciemna fotosyntezy	– wskazuje lokalizację cyklu Calvina w komórce roślinnej – podaje efekt fazy ciemnej fotosyntezy – wymienia etapy fazy ciemnej fotosyntezy	– wymienia substraty i produkty cyklu Calvina	– omawia przebieg fazy ciemnej fotosyntezy – porównuje fotosyntezę tlenową i beztlenową	– wyjaśnia rolę enzymu karboksylazy rybulozo-1,5-bifosforanu w przebiegu fazy ciemnej fotosyntezy – przedstawia bilans fotosyntezy	– ocenia znaczenie procesu fotosyntezy dla funkcjonowania ekosystemów i istnienia życia na Ziemi – analizuje wydajność poszczególnych etapów fotosyntezy – porównuje fotosyntezę beztlenową z chemosyntezą
16. Czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy	– wymienia czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy – klasyfikuje czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy na zewnętrzne i wewnętrzne	– omawia wpływ wybranych czynników na intensywność fotosyntezy – określa związek między warunkami środowiska naturalnego a typem fotosyntezy	– omawia istotę procesu fotooddychania – omawia przebieg fotosyntezy typu C4 i CAM	– analizuje i interpretuje wykresy przedstawiające wpływ niektórych czynników na przebieg fotosyntezy – wyjaśnia, dlaczego fotooddychanie jest niekorzystne dla roślin – porównuje fotosyntezę typu C3 z fotosyntezą C4 i CAM	– projektuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ wybranego czynnika (np. temperatury, intensywności światła, stężenia dwutlenku węgla) na intensywność fotosyntezy – wyjaśnia podwójną rolę enzymu rubisco
17. Chemosynteza	– przedstawia ogólną charakterystykę chemosyntezy – podaje przykłady organizmów przeprowadzających chemosyntezę	– omawia przebieg procesu chemosyntezy – wymienia rodzaje chemosyntezy ze względu na rodzaj związków chemicznych będących źródłem energii	– wymienia przykłady organizmów należących do chemolitotrofów i chemoorganotrofów – porównuje przebieg i efekt fotosyntezy i chemosyntezy	– ocenia znaczenie chemosyntezy w ekosystemach – przedstawia bilans chemosyntezy – omawia rolę bakterii chemosyntetyzujących w obiegu pierwiastków w przyrodzie	– zapisuje równania reakcji chemosyntezy
18. Gospodarka wodna roślin	– wymienia przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne do pobierania wody przez roślinę – wymienia czynniki wpływające na gospodarkę wodną roślin	– definiuje pojęcia: transpiracja, potencjał wody, gutacja, osmoza – przedstawia drogę transportu wody w korzeniu	– porównuje symplastowy i apoplastowy transport wody w korzeniu – wyjaśnia rolę transpiracji w pobieraniu wody przez roślinę – charakteryzuje mechanizm parcia korzeniowego	– wymienia rodzaje wody w glebie – wyjaśnia, czym jest susza fizjologiczna i wskazuje jej przyczyny – analizuje znaczenie różnicy potencjałów wody między glebą, rośliną a powietrzem w pobieraniu wody przez roślinę	– bada wpływ czynników zewnętrznych na szybkość pobierania wody przez roślinę – porównuje rośliny hydrostabilne i hydrolabilne
19. Gospodarka mineralna i transport substancji organicznych w roślinie	– określa, w jakiej postaci substancje mineralne są pobierane przez rośliny – wymienia tkanki biorące udział w transporcie substancji organicznych w roślinie i określa kierunki tego transportu	– omawia transport soli mineralnych w roślinie – omawia mechanizm transportu asymilatów roślinie	– wyjaśnia rolę symbiozy między roślinami wyższymi a grzybami w pobieraniu wody i soli mineralnych	– wyjaśnia, na czym polega załadunek i rozładunek floemu – porównuje transport wody i substancji organicznych w roślinie	– planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ soli mineralnych na wzrost rośliny oraz wpływ pH gleby na pobieranie substancji mineralnych przez roślinę
20. Ruchy roślin	– wymienia rodzaje ruchów roślin – klasyfikuje ruchy roślin ze względu na typ bodźca	– definiuje taksje, nastie i tropizmy – podaje przykłady taksji, nastii i tropizmów	– porównuje taksje, nastie i tropizmy – analizuje mechanizmy ruchów roślin	– omawia mechanizmy ruchów roślin – omawia mechanizm otwierania i zamykania aparatów szparkowych	– ocenia biologiczne znaczenie ruchów roślin
21. Hormony roślinne. Fotoperiodyzm	– klasyfikuje hormony roślinne – wymienia czynniki zewnętrzne wpływające na proces kwitnienia roślin	– charakteryzuje hormony roślinne – omawia wpływ wybranych czynników zewnętrznych na proces kwitnienia roślin	– wyjaśnia, na czym polega zjawisko fotoperiodyzmu roślin – podaje przykłady roślin dnia krótkiego i długiego	– analizuje wpływ auksyn, giberelin, cytokinin, etylenu i ABA na wzrost i rozwój roślin	– ocenia znaczenie syntetycznych regulatorów wzrostu roślin
Dział 2. Człowiek
22. Układy narządów człowieka i ich tkankowa budowa	– wymienia układy narządów w organizmie człowieka	– wymienia główne jamy ciała człowieka i znajdujące się w nich narządy	– omawia główną rolę poszczególnych układów narządów w ciele człowieka	– wskazuje na modelu budowy anatomicznej człowieka rozmieszczenie narządów wewnętrznych w obrębie jam ciała	– wskazuje powiązania funkcjonalne i strukturalne między narządami i układami
23. Homeostaza organizmu człowieka	– wymienia czynniki wpływające na utrzymanie homeostazy organizmu	– definiuje homeostazę – wymienia czynniki wpływające na gospodarkę wodną organizmu	– omawia mechanizmy regulacji ciśnienia tętniczego krwi	– analizuje rolę antagonistycznego działania glukagonu i insuliny w regulacji poziomu glukozy we krwi	– porównuje reakcje termoregulacyjne organizmu w sytuacji podwyższenia i obniżenia temperatury ustroju
24. Czynniki zaburzające homeostazę	– wymienia czynniki wpływające na zaburzenie homeostazy	– klasyfikuje czynniki zaburzające homeostazę – omawia wpływ wybranych czynników biologicznych na zaburzenie homeostazy	– charakteryzuje zaburzenia homeostazy spowodowane stosowaniem używek i narkotyków – klasyfikuje substancje uzależniające	– analizuje wpływ stresu na homeostazę organizmu – proponuje działania mające na celu ograniczenie negatywnego wpływu stresu i uzależnień na organizm człowieka	– omawia działanie układu nerwowego i hormonalnego w warunkach stresu
25. Budowa szkieletu człowieka	– wymienia elementy układu ruchu człowieka – wymienia elementy szkieletu człowieka – wymienia funkcje układu szkieletowego człowieka – wymienia wady postawy	– klasyfikuje kości ze względu na ich budowę – podaje przykłady różnych typów kości – omawia budowę kości długiej – omawia skład chemiczny kości – klasyfikuje połączenia kości w szkielecie – omawia budowę stawu	– podaje przykłady różnych typów połączeń kości w szkielecie – klasyfikuje stawy i podaje przykłady – porównuje połączenia ścisłe i ruchome kości – opisuje budowę szkieletu osiowego i szkieletu kończyn człowieka	– rozróżnia elementy szkieletu człowieka – wskazuje różnice w budowie poszczególnych kręgów kręgosłupa – wskazuje adaptacje w szkielecie do utrzymania pionowej postawy ciała – analizuje przyczyny wad postawy i schorzeń układu szkieletowego człowieka	– wykazuje doświadczalnie obecność związków organicznych i składników mineralnych w kościach – omawia związek między dietą i trybem życia a występowaniem wad postawy i chorób układu szkieletowego człowieka
26. Mechanizm skurczu mięśnia	– omawia budowę mięśnia szkieletowego	– omawia budowę sarkomeru oraz miofilamentów aktynowych i miozynowych	– omawia biochemiczny mechanizm skurczu mięśnia – porównuje strukturę sarkomeru w czasie skurczu i rozkurczu mięśnia	– klasyfikuje skurcze mięśniowe – omawia fazy skurczu mięśnia	– wyjaśnia rolę troponiny i tropomiozyny w skurczu mięśnia – porównuje skurcz izotoniczny i izometryczny mięśnia szkieletowego
27. Główne grupy mięśni	– omawia budowę zewnętrzną mięśni szkieletowych – klasyfikuje mięśnie ze względu na liczbę przyczepów – wymienia główne grupy mięśni	– podaje przykłady mięśni brzucha, klatki piersiowej, obręczy barkowej i kończyny górnej oraz obręczy miednicznej i kończyny dolnej	– wyjaśnia antagonizm pracy mięśni szkieletowych – wskazuje grupy mięśni działające antagonistycznie	– wskazuje lokalizację głównych mięśni w układzie mięśniowym człowieka – wymienia i omawia czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała	– porównuje antagonistyczne i synergistyczne działanie mięśni
28. Energia i aktywność fizyczna	– wymienia sposoby pozyskiwania energii do pracy mięśni	– omawia sposoby pozyskiwania energii do skurczu mięśni: fosfokeratynowy, mleczanowy i tlenowy	– porównuje różne sposoby pozyskiwania energii do skurczu mięśni	– wyjaśnia różnice między długiem tlenowym a deficytem tlenowym – omawia wpływ wysiłku fizycznego na układ kostny i mięśniowy	– wyjaśnia, jak zmienia się zużycie tlenu w czasie wysiłku fizycznego
29. Składniki pokarmowe ich rola i źródła	– wymienia główne składniki pokarmu – klasyfikuje witaminy	– wskazuje produkty będące źródłem określonych składników pokarmu – podaje źródło witamin	– charakteryzuje rolę tłuszczów, białek i węglowodanów w funkcjonowaniu organizmu człowieka – omawia rolę witamin	– omawia przyczyny i skutki awitaminoz	– omawia rolę błonnika w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego człowieka – wykrywa witaminę C w produktach spożywczych
30. Budowa układu pokarmowego	– wymienia odcinki układu pokarmowego człowieka – wymienia gruczoły przewodu pokarmowego	– omawia budowę i funkcje poszczególnych odcinków układu pokarmowego – omawia budowę i funkcję gruczołów przewodu pokarmowego – wymienia grupy enzymów trawiennych	– wymienia i analizuje przystosowania w budowie układu pokarmowego do pełnionych funkcji – wskazuje lokalizację poszczególnych elementów układu pokarmowego – wymienia i charakteryzuje enzymy trawienne	– omawia rolę symbiotycznej mikroflory jelita grubego – omawia proces trawienia białek, węglowodanów i lipidów	– wyjaśnia podwójną rolę trzustki w organizmie człowieka – uzasadnia konieczność produkcji niektórych enzymów trawiennych w postaci nieaktywnych proenzymów
31. Zapotrzebowanie energetyczne organizmu	– omawia zasady racjonalnego żywienia – wymienia wskaźniki masy ciała – wymienia choroby będące efektem nieprawidłowego odżywiania się	– charakteryzuje wskaźniki masy ciała – wymienia czynniki wpływające na zapotrzebowanie energetyczne organizmu – charakteryzuje bulimię, anoreksję i otyłość	– oblicza wskaźniki masy ciała – porównuje podłoże i objawy bulimii i anoreksji – analizuje wpływ diety na zdrowie człowieka	– konstruuje jadłospis zgodnie z zapotrzebowaniem energetycznym organizmu – uzasadnia konieczność indywidualnego doboru diety	– określa zawartość białek, węglowodanów i lipidów w swojej diecie i w zbilansowanej diecie ucznia
32. Budowa układu oddechowego	– wymienia elementy układu oddechowego – omawia funkcje układu oddechowego	– omawia budowę i funkcję poszczególnych odcinków układu oddechowego	– wymienia i analizuje przystosowania w budowie układu oddechowego do pełnionych funkcji – wskazuje lokalizację poszczególnych elementów układu oddechowego	– wyjaśnia mechanizm powstawania głosu	– analizuje budowę układu oddechowego człowieka jako organizmu stałocieplnego
33. Mechanizm wymiany gazowej	– omawia mechanizm wentylacji płuc – wskazuje różnice między powietrzem wdychanym i wydychanym	– wyjaśnia istotę oddychania zewnętrznego i wewnętrznego – rozpoznaje na schematach fazę wentylacji płuc	– omawia transport gazów oddechowych w procesie wymiany gazowej	– omawia rolę hemoglobiny oraz różnicy stężeń gazów oddechowych w wymianie gazowej – omawia bilans wymiany gazowej w płucach	– określa doświadczalnie pojemność życiową i objętość oddechową płuc
34. Zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego	– wymienia najczęstsze choroby układu oddechowego – omawia zasady higieny i profilaktyki układu oddechowego	– charakteryzuje najczęstsze choroby układu oddechowego	– analizuje zagrożenia dla układu oddechowego wynikające z zanieczyszczenia środowiska – przedstawia propozycję ćwiczeń usprawniających pracę układu oddechowego	– omawia metody leczenia chorób układu oddechowego	– opisuje zmiany w układzie oddechowym człowieka zachodzące w czasie pierwszego krzyku
35. Budowa układu krwionośnego	– wymienia elementy układu krwionośnego – omawia funkcje układu krwionośnego – wymienia rodzaje naczyń krwionośnych – opisuje mały i duży obieg krwi	– opisuje budowę i funkcje poszczególnych elementów układu krwionośnego – porównuje rodzaje naczyń krwionośnych – definiuje objętość wyrzutową serca i pojemność minutową serca	– analizuje związek budowy serca z pełnioną funkcją – opisuje cykl pracy serca – wymienia i charakteryzuje typy sieci naczyń krwionośnych – wyjaśnia rolę zastawek w przepływie krwi w układzie krwionośnym	– wymienia i charakteryzuje zaburzenia rytmu pracy serca – potrafi zmierzyć tętno i ciśnienie tętnicze krwi za pomocą ciśnieniomierza zegarowego	– wyjaśnia automatyzm pracy serca – analizuje elektrokardiogramy
36. Funkcje krwi	– wymienia elementy morfotyczne krwi – wymienia i omawia funkcje krwi – wymienia grupy krwi	– omawia budowę i funkcje poszczególnych elementów morfotycznych krwi	– rozpoznaje elementy morfotyczne krwi – wyjaśnia podstawowe zasady transfuzji krwi – omawia mechanizm konfliktu serologicznego	– analizuje mechanizm krzepnięcia krwi – omawia czynniki wpływające na erytropoezę	– interpretuje wyniki podstawowych badań morfologicznych i biochemicznych krwi
37. Choroby układu krwionośnego	– wymienia choroby układu krwionośnego – wymienia wady serca	– charakteryzuje choroby układu krwionośnego – omawia wrodzone wady serca	– omawia przyczyny chorób układu krwionośnego	– proponuje zasady profilaktyki chorób układu krwionośnego	– wskazuje związek między rozwojem cywilizacji a zwiększoną liczbą osób cierpiących na choroby układu krwionośnego
38. Elementy układu odpornościowego	– wymienia elementy układu odpornościowego – wymienia mechanizmy obronne ustroju	– omawia budowę i funkcje poszczególnych elementów układu odpornościowego – klasyfikuje rodzaje odporności – definiuje pojęcia: odporność humoralna, odporność komórkowa, odporność swoista, odporność nieswoista	– wymienia elementy pierwszej, drugiej i trzeciej linii obrony i je charakteryzuje – porównuje odporność czynną i bierną oraz odporność swoistą i nieswoistą	– ocenia znaczenie fagocytozy w rozwoju swoistej odpowiedzi immunologicznej – wyraża swoje zdanie na temat szczepień ochronnych	– omawia i porównuje układ dopełniacza oraz białka fazy ostrej
39. Reakcje odpornościowe	– wymienia elementy układu limfatycznego – opisuje budowę przeciwciała – podaje przykłady najczęstszych alergenów – wymienia rodzaje przeszczepów	– omawia budowę i funkcje elementów układu limfatycznego – charakteryzuje rodzaje przeszczepów	– omawia mechanizm reakcji antygen – przeciwciało – porównuje odporność humoralną i komórkową – omawia mechanizm powstawania rekcji alergicznej	– omawia mechanizm wytwarzania przeciwciał – porównuje pierwotną i wtórną odpowiedź immunologiczną – omawia rolę białek MHC w transplantacji narządów – charakteryzuje chorobę hemolityczną noworodków	– klasyfikuje i charakteryzuje przeciwciała – wyjaśnia mechanizm odrzucania przeszczepów
40. Zaburzenia funkcji układu odpornościowego	– wymienia choroby autoimmunizacyjne – wymienia drogi zarażenia wirusem HIV	– omawia budowę wirusa HIV – charakteryzuje choroby autoimmunizacyjne	– omawia fazy zarażenia wirusem HIV – uzasadnia konieczność stosowania immunosupresji po przeszczepach	– wyjaśnia rolę odwrotnej transkryptazy w przebiegu zarażenia wirusem HIV – wyjaśnia przyczynę braku skutecznej szczepionki przeciwko wirusowi HIV	– omawia typy leków stosowanych w terapii antyretrowirusowej
41. Budowa układu wydalniczego	– wymienia elementy układu wydalniczego – omawia funkcje układu wydalniczego – wymienia drogi wydalania z organizmu szkodliwych metabolitów	– wymienia zbędne produkty przemiany materii – omawia budowę elementów układu wydalniczego	– analizuje związek budowy poszczególnych elementów układu wydalniczego z pełnioną funkcją – wskazuje lokalizację poszczególnych elementów układu wydalniczego	– porównuje budowę męskiej i żeńskiej cewki moczowej	– omawia regulację wydalania moczu z pęcherza moczowego
42. Mechanizm powstawania moczu	– omawia budowę nefronu – wymienia etapy powstawania moczu	– omawia proces powstawania moczu – definiuje pojęcia: filtracja, resorpcja, sekrecja – wyjaśnia rolę poszczególnych części nefronu w procesie powstawania moczu	– wyjaśnia różnicę między sekrecją i resorpcją	– porównuje skład i ilość moczu pierwotnego i ostatecznego – omawia mechanizm zagęszczania moczu	– omawia rolę wazopresyny w regulacji zwrotnej resorpcji wody w kanalikach nerkowych
43. Choroby nerek	– wymienia najczęstsze choroby nerek	– charakteryzuje najczęstsze choroby układu wydalniczego	– wymienia czynniki sprzyjające i zapobiegające najczęstszym chorobom układu wydalniczego	– omawia zasadę działania dializatora (sztucznej nerki)	– analizuje wyniki badania moczu
44. Budowa układu nerwowego	– wymienia elementy układu nerwowego – dzieli układ nerwowy ze względu na budowę i pełnione czynności – omawia budowę neuronu – wymienia opony mózgowo-rdzeniowe	– omawia budowę ośrodkowego, obwodowego i autonomicznego układu nerwowego – określa funkcje poszczególnych części mózgu – wymienia funkcje opon mózgowo-rdzeniowych – omawia budowę i funkcje rdzenia kręgowego	– wskazuje poszczególne części mózgu na modelu – lokalizuje ośrodki nerwowe w mózgu – analizuje antagonistyczne działanie współczulnej i przywspółczulnej części układu autonomicznego	– wymienia elementy układu limbicznego i je charakteryzuje – omawia rolę układu limbicznego w powstawaniu złożonych stanów emocjonalnych	– wymienia nerwy czaszkowe i określa ich funkcje
45. Proces powstawania impulsu nerwowego	– wymienia etapy powstawania impulsu nerwowego – omawia funkcje synaps i neuroprzekaźników w układzie nerwowym – wymienia rodzaje synaps	– definiuje pojęcia: potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościowy (iglicowy), depolaryzacja, repolaryzacja – omawia budowę synapsy chemicznej	– porównuje stan komórki w spoczynku i po pobudzeniu – omawia mechanizm działania synapsy chemicznej – podaje przykłady neuroprzekaźników – wymienia prawa przewodzenia	– analizuje na wykresie zmiany potencjału błony neuronu w czasie pobudzenia – wyjaśnia rolę pompy sodowo-potasowej w utrzymaniu różnicy potencjałów między dwoma stronami błony neuronu – analizuje i wyjaśnia prawa przewodzenia	– klasyfikuje neuroprzekaźniki – porównuje transmitery synaptyczne pobudzające i hamujące
46. Funkcjonowanie układu nerwowego oraz łuk odruchowy	– wymienia elementy łuku odruchowego – klasyfikuje odruchy	– charakteryzuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe – podaje przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych – omawia mechanizm łuku odruchowego	– opisuje doświadczenia Pawłowa – wymienia rodzaje pamięci i je charakteryzuje – omawia mechanizm zapamiętywania	– uzasadnia, że odruch jest podstawą funkcjonowania układu nerwowego – ocenia znaczenie odruchów – proponuje ćwiczenia usprawniające pracę układu nerwowego i zapamiętywanie informacji	– porównuje warunkowanie klasyczne i instrumentalne – wymienia i charakteryzuje różne sposoby uczenia się
47. Higiena układu nerwowego i znaczenie snu	– wymienia czynniki mogące zaburzyć pracę układu nerwowego – wymienia podstawowe zaburzenia snu – wymienia choroby układu nerwowego	– wymienia konsekwencje braku snu – podaje przykłady fobii – charakteryzuje niektóre choroby układu nerwowego	– ocenia biologiczne znaczenie snu – analizuje konsekwencje przeciążenia układu nerwowego	– charakteryzuje i porównuje fazy snu NREM i REM	– analizuje elektroencefalogram
48. Mechanizm percepcji bodźców. Budowa narządu wzroku	– klasyfikuje receptory ze względu na lokalizację i charakter bodźca – wymienia elementy narządu wzroku – wymienia elementy budowy oka – wymienia wady wzroku i najczęstsze choroby narządu wzroku	– omawia budowę oka – omawia wady wzroku i choroby narządu wzroku – omawia funkcje czopków i pręcików	– analizuje związek budowy elementów oka z ich funkcją – omawia zasadę doboru szkieł korekcyjnych przy wadach wzroku	– omawia mechanizm akomodacji oka – wyjaśnia, na czym polega widzenie stereoskopowe	– omawia przemiany biochemiczne zachodzące w komórkach receptorowych oka
49. Budowa narządu słuchu	– wymienia elementy budujące narząd słuchu	– omawia budowę ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego	– wskazuje przystosowania narządu słuchu do odbioru bodźców akustycznych	– opisuje mechanizm odbioru i percepcji bodźców dźwiękowych	– przedstawia ewolucję kosteczek słuchowych
50. Narząd równowagi, zmysł smaku i węchu	– wymienia elementy narządu równowagi, zmysłu smaku i węchu – wskazuje lokalizacje narządu równowagi, zmysłu smaku i węchu	– omawia budowę narządu równowagi, zmysłu smaku i węchu	– analizuje mechanizm percepcji bodźców smakowych i węchowych	– analizuje mechanizm działania narządu równowagi	– wykazuje doświadczalnie współdziałanie narządów zmysłu smaku i węchu
51. Zasady higieny narządu wzroku i słuchu	– przedstawia podstawowe zasady higieny narządu wzroku i słuchu	– wymienia i omawia czynniki szkodzące oczom i narządowi słuchu	– uzasadnia konieczność wykonywania badań profilaktycznych	– analizuje wpływ długotrwałej pracy przy komputerze na narząd wzroku – analizuje wpływ hałasu na narząd słuchu	– prezentuje ćwiczenia relaksujące narząd wzroku
52. Budowa i funkcje skóry	– wymienia elementy skóry – wymienia funkcje skóry – wymienia przydatki skóry	– omawia funkcje skóry – omawia budowę skóry	– analizuje budowę skóry pod kątem pełnionych funkcji – omawia budowę włosów i paznokci	– klasyfikuje gruczoły skórne i je charakteryzuje – porównuje gruczoły holokrynowe, merokrynowe i apokrynowe	– charakteryzuje melanocyty i omawia ich rolę – analizuje udział skóry w termoregulacji
53. Choroby skóry i profilaktyka	– wymienia najczęstsze choroby skóry – klasyfikuje choroby skóry	– omawia najczęstsze choroby skóry	– wymienia i charakteryzuje czynniki sprzyjające powstawaniu chorób skóry	– omawia zasady higieny skóry i profilaktyki chorób skóry – wskazuje metody leczenia chorób skóry	– charakteryzuje pasożyty skóry
54. Budowa układu hormonalnego	– wymienia gruczoły dokrewne – omawia funkcje układu hormonalnego	– lokalizuje gruczoły dokrewne – wymienia hormony produkowane przez poszczególne gruczoły dokrewne	– omawia funkcje poszczególnych hormonów w organizmie człowieka	– omawia skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych	– omawia nadrzędną rolę podwzgórza i przysadki mózgowej oraz ich wpływ na funkcjonowanie gruczołów podległych
55. Klasyfikacja hormonów	– przedstawia kryteria podziału hormonów – dzieli hormony ze względu na ich budowę chemiczną, miejsce powstawania i mechanizm działania	– omawia poszczególne kategorie hormonów i podaje przykłady	– omawia mechanizm działania hormonów	– porównuje hormony białkowe i sterydowe – analizuje wpływ hormonów tkankowych na działanie układu pokarmowego	– wyjaśnia rolę i działanie adrenaliny
56. Rola sprzężeń zwrotnych w układzie hormonalnym	– wymienia mechanizmy regulujące działanie hormonów	– omawia mechanizm sprzężenia zwrotnego w działaniu hormonów	– porównuje na dowolnym przykładzie mechanizm ujemnego i dodatniego sprzężenia zwrotnego	– omawia regulację wydzielania hormonów tarczycy – wymienia objawy nadczynności i niedoczynności tarczycy	– ocenia znaczenie ujemnego sprzężenia zwrotnego i w utrzymaniu homeostazy organizmu
57. Regulacja hormonalna	– podaje przykłady hormonów działających antagonistycznie	– wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działanie hormonów	– analizuje rolę antagonistycznego działania hormonów trzustki w utrzymaniu stałego poziomu glukozy we krwi – omawia hormonalną regulację poziomu wapnia we krwi	– wyjaśnia rolę hormonów w procesie dojrzewania	– charakteryzuje cukrzycę typu I, typu II i cukrzycę ciążową – wskazuje rolę witaminy D3 w regulacji poziomu wapnia we krwi
58. Budowa żeńskiego i męskiego układu rozrodczego	– wymienia narządy męskiego i żeńskiego układu rozrodczego – wymienia funkcje układu rozrodczego	– lokalizuje narządy męskiego i żeńskiego układu rozrodczego – dzieli narządy płciowe męskie i żeńskie na zewnętrzne i wewnętrzne	– omawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego	– analizuje budowę narządów rozrodczych pod kątem pełnionych funkcji	– wskazuje różnice i podobieństwa w budowie układu rozrodczego męskiego i żeńskiego
59. Proces oogenezy i spermatogenezy	– wymienia rodzaje gamet człowieka – omawia budowę plemnika	– definiuje terminy: spermatogeneza, oogeneza, ciałko kierunkowe, spermiogeneza	– omawia przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy – analizuje przystosowania w budowie plemnika do pełnionych funkcji	– porównuje przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy	– ocenia rolę ciałek kierunkowych w procesie oogenezy
60. Cykl menstruacyjny i fizjologia procesu zapłodnienia	– wymienia fazy cyklu menstruacyjnego – omawia budowę komórki jajowej	– omawia fazy cyklu menstruacyjnego	– opisuje przebieg procesu zapłodnienia – wymienia hormony regulujące cykl menstruacyjny	– analizuje regulację hormonalna cyklu menstruacyjnego	– wymienia i opisuje mechanizmy zapobiegające polispermii – porównuje reakcje akrosomalną i korową
61. Fazy rozwoju zarodka i płodu	– wymienia etapy rozwoju zarodkowego człowieka – podaje czas trwania rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka	– omawia przebieg rozwoju zarodkowego człowieka	– omawia budowę i funkcje łożyska – wymienia błony płodowe – wymienia fazy porodu	– omawia funkcje błon płodowych – charakteryzuje fazy porodu	– wymienia narządy rozwijające się z poszczególnych listków zarodkowych: endodermy, mezodermy i ektodermy
62. Ontogeneza człowieka	– wymienia etapy rozwoju postnatalnego człowieka	– charakteryzuje etapy rozwoju postnatalnego człowieka	– podaje czas trwania poszczególnych etapów ontogenezy człowieka	– porównuje etapy ontogenezy człowieka	– analizuje przemiany psychiczne towarzyszące kolejnym etapom ontogenezy człowieka
63. Planowanie rodziny	– wymienia metody antykoncepcji	– charakteryzuje metody antykoncepcji – klasyfikuje metody antykoncepcji	– wymienia i charakteryzuje rodzaje badań prenatalnych	– ocenia znaczenie antykoncepcji i badań prenatalnych – porównuje wady i zalety różnych metod antykoncepcji	– analizuje wpływ antykoncepcji hormonalnej na przebieg cyklu menstruacyjnego

Plan dydaktyczny przedmiotu [Biologia] w zakresie [rozszerzonym] dla klasy [III] szkoły [LO], uwzględniający kształcone umiejętności i treści podstawy programowej

Temat	Liczba godzin	Treści podstawy programowej	Cele ogólne	Cele szczegółowe. Uczeń:	Kształcone umiejętności. Uczeń:
Dział 1. Genetyka
1. Budowa i funkcje kwasu DNA (rozdział 1.1, 1.2)	2	VI. 1. 1) VI. 1. 2)	- poznanie budowy chemicznej i strukturalnej kwasu DNA - omówienie funkcji kwasu DNA	- omawia budowę nukleotydu i nukleozydu - wymienia zasady azotowe należące do puryn i pirymidyn - wyjaśnia na czym polega antyrównoległość nici DNA - wyjaśnia zasadę komplementarności i regułę Chargaffa - porównuje DNA prokariotyczne i eukariotyczne	- wykazuje, że kwas DNA jest polimerem - wskazuje różnice pomiędzy nukleotydem, a nukleozydem - korzystając z reguły komplementarności i zasady Chargaffa oblicza ilość poszczególnych nukleotydów w cząsteczce DNA - wymienia i wskazuje na schemacie budowy kwasu DNA rodzaje wiązań chemicznych występujących w cząsteczce DNA - izoluje DNA z komórek roślinnych
2. Replikacja DNA (rozdział 1.3)	1	VI. 1. 3)	- omówienie przebiegu replikacji DNA - wyjaśnienie sensu biologicznego/roli replikacji	- wskazuje miejsce replikacji w cyklu komórkowym - wymienia enzymy biorące udział w procesie replikacji oraz podaje ich funkcje - omawia przebieg replikacji na nici 3’-5’ oraz nici 5’-3’ - określa znaczenie telomerów w funkcjonowaniu komórki - omawia przebieg doświadczenia Meselsona i Stahla i jego rolę w wykazaniu, że replikacja DNA zachodzi w sposób semikonserwatywny	- wskazuje różnicę w przebiegu replikacji nici wiodącej i nici opóźnionej - porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - oblicza liczbę cząsteczek DNA, jaka powstanie po kolejnych cyklach replikacyjnych - uzasadnia, że replikacja DNA jest procesem endoergicznym
3. Budowa i funkcje RNA. Porównanie DNA i RNA (rozdział 1.4, 1.5)	1	VI. 1. 4) VI. 1. 5)	- omówienie budowy kwasu RNA - poznanie rodzajów kwasu RNA oraz ich funkcji w komórce	- omawia budowę nukleotydu RNA - omawia znaczenie biologiczne kwasów mRNA, tRNA i rRNA - wskazuje miejsce syntezy kwasów mRNA, tRNA oraz rRNA i polimerazę RNA, która ten proces katalizuje	- porównuje rodzaje kwasów RNA - rozpoznaje na schemacie kwas tRNA - wskazuje na schemacie tRNA pętlę antykodonowi oraz miejsce wiązania aminokwasów - wskazuje różnice pomiędzy kwasem RNA i DNA
4. Organizacja DNA w genomie (rozdział 2.1, 2.3)	2	VI. 2. 1) VI. 2. 3) VI. 3. 5)	- poznanie miejsca występowania DNA w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - omówienie organizacji DNA w komórce eukariotycznej - poznanie budowy i rodzajów chromosomów	- wymienia miejsce występowania DNA w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - omawia budowę chromatyny - przedstawia budowę nukleosomu - omawia budowę chromosomu - wymienia typy chromosomów ze względu na położenie centromeru - podaje rolę centromeru, przewężenia wtórnego i kinetochoru - charakteryzuje typy chromosomów	- porównuje organizację genomu prokariotycznego i eukariotycznego - dokonuje porównania euchromatyny i heterochromatyny - uzasadnia, że nukleosom jest podstawową jednostką strukturalną chromatyny - wyjaśnia zjawisko paradoksu wartości C - rozpoznaje na preparatach mikroskopowych autosomy i heterosomy - przygotowuje mokry preparat mikroskopowy nabłonka jamy ustnej oraz chromosomów politenicznych larwy muszki owocowej - rozpoznaje na preparatach mikroskopowych komórki nabłonkowe męskie i żeńskie
5. Cykl komórkowy (rozdział 2.2)	1	VI. 2. 2) VI. 2. 5)	- poznanie faz cyklu komórkowego - omówienie procesów zachodzących w poszczególnych fazach cyklu komórkowego	- wymienia fazy cyklu komórkowego - charakteryzuje poszczególne fazy cyklu komórkowego - omawia regulację cyklu komórkowego	- wyjaśnia rolę punktów kontrolnych w prawidłowym przebiegu cyklu komórkowego - wyjaśnia, że zaburzenia cyklu komórkowego mogą skutkować rozwojem choroby nowotworowej
6. Podziały komórkowe (rozdział 2.4)	1	VI. 2. 4)	- poznanie przebiegu procesu mejozy i mitozy - omówienie biologicznego znaczenia mejozy i mitozy	- omawia przebieg kolejnych faz mitozy i mejozy - porównuje proces mitozy i mejozy - wyjaśnia różnice pomiędzy mejozą pregamiczną i postagamiczną i podaje przykłady organizmów, u których zachodzi mejoza pregamiczna i postgamiczna	- rozpoznaje na rysunkach/preparatach -mikroskopowych fazy mitozy i mejozy - potrafi przedstawić w postaci graficznej fazy mitozy i mejozy - oblicza liczbę biwalentów, tetrad w komórkach przechodzących mejozę - analizuje zmiany liczby chromosomów oraz ilości DNA w komórkach w czasie przebiegu mitozy i mejozy
7. Zasady kodowania informacji genetycznej (rozdział 3.1)	1	VI. 3. 1)	- omówienie zasad kodowania informacji genetycznej - poznanie cech kodu genetycznego	- wymienia różnice pomiędzy ekspresją genu kodującego cząsteczkę RNA , a ekspresją genu kodującego białko - wymienia cechy kodu genetycznego - wymienia rodzaje kodonów w tabeli kodu genetycznego (kodon start, kodony stop, kodony kodujące aminokwasy) - podaje przykłady odstępstw/wyjątków od cech kodu genetycznego	- potrafi odczytać sekwencję aminokwasową peptydu zakodowaną w sekwencji nukleotydów DNA lub mRNA - potrafi odtworzyć prawdopodobną sekwencję nukleotydów w DNA znając sekwencję aminokwasów w peptydzie - uzasadnia, że nie wszystkie mutacje punktowe powodują zmiany fenotypowe
8.Biosynteza białka I – transkrypcja i obróbka potranskrypcyjna (rozdział 3.2)	1	VI. 3. 2) VI. 3. 3)	- omówienie przebiegu procesu transkrypcji i obróbki postranskrypcyjnej	- omawia zasadę powstawania transkryptu - wymienia i charakteryzuje etapy transkrypcji - wymienia i charakteryzuje typy eukariotycznej polimerazy RNA	- potrafi „przeprowadzić” transkrypcję fragmentu DNA - uzasadnia konieczność obróbki postranskrypcyjnej pierwotnego transkryptumRNA oaz modyfikacji końców 3’ i 5’ mRNA - porównuje proces transkrypcji genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych
9. Biosynteza białka II – translacja i potranslacyjnamodyfikacja białek	1	VI. 3. 2) VI. 3. 4)	- poznanie przebiegu procesu translacji i potranslacyjnej modyfikacji białek	- omawia budowę tRNA i białek i wskazuje ich rolę w przebiegu procesu translacji - uzasadnia konieczność potranslacyjnej modyfikacji białek - wymienia sposoby potranslacyjnej modyfikacji białek omawia rolę enzymów katalizujących reakcje chemiczne w procesie translacji: syntetazy aminoacylo-tRNA, transferazy peptydylowej, - porównuje przebieg translacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych	- potrafi na przygotowanym modelu przeprowadzić proces translacji - wyjaśnić sens biologiczny potranslacyjnych modyfikacji białek - wyjaśnić wpływ niektórych antybiotyków na przebieg procesu translacji
10. Regulacja ekspresji genów w komórkach prokariotycznych (rozdział 4.1)	1	VI. 4. 1) VI. 4. 2)	- omówienie organizacji i mechanizmu działania operonu laktozowego i tryptofanowego	- uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach prokariotycznych - omawia ogólną budowę operonu - podaje rolę operonu laktozowego i tryptofanowego w regulacji metabolizmu komórki prokariotycznej	- wyjaśnia zjawisko represji katabolicznej I atenuacji transkrypcji - porównuje operon laktozowy i tryptofanowy - omawia kontrolę pozytywną i negatywną operonu laktozowego i tryptofanowego
11. Regulacja ekspresji genów w komórkach eukariotycznych (rozdział 4.2)	1	VI. 4. 3)	- poznanie mechanizmów regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych	- wskazuje etapy na których odbywa się kontrola ekspresji genów w komórkach eukariotycznych - wymienia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych omawia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych: amplifikację genów, regulację na poziomie transkrypcji - omawia stymulację transkrypcji genów przez hormon sterydowy	- uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych - wyjaśnia wpływ enhancera na proces transkrypcji - wyjaśnia rolę alternatywnego splicinguw regulacji ekspresji genów
12. Podstawy genetyki klasycznej – I i II prawo Mendla (rozdział 5.1;5.2; 5.4, 5.9)	2	VI. 5. 1) VI. 5. 2) VI. 5. 3) VI. 5. 6)	- omówienie zasad dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla - wyjaśnienie zasad konstrukcji krzyżówek genetycznych jednogenowych i dwugenowych	- wyjaśnia podstawowe pojęcia genetyki klasycznej: allel, homozygota, heterozygota, allel dominujący/recesywny, genotyp, fenotyp, chromosomy homologiczne - wyjaśnia treść I i II prawa Mendla	- potrafi zapisać i rozwiązać krzyżówki genetyczne jednogenowe i dwugenowe - określić genotypy gamet wytwarzanych przez osobniki - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla - planuje doświadczenie, w którym wykaże czy osobnik o fenotypie warunkowanym przez allel dominujący jest homozygotą dominującą czy heterozygotą
13. Odstępstwa od praw Mendla (rozdział 5.3, 5.4)	1	VI. 5. 3) VI. 6. 3)	- poznanie wyjątków od praw Mendla	-omawia interakcje pomiędzy allelami tego samego genu lub różnych genów będące odstępstwami od praw Mendla: dominację niecałkowitą, kodominację, plejotropizm, epistazę, hipostazę - podaje przykłady cech dziedziczących się niezgodnie z prawami Mendla - uzasadnia, że zespół Marfana warunkowany jest przez gen plejotropowy	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące alleli wielokrotnych, alleli letalnych i epistazy, hipostazy, dominacji niecałkowitej i kodominacji
14. Sprzężenie genów (rozdział 5.5)	1	VI. 5. 4)	- wyjaśnienie zasad dziedziczenia genów sprzężonych - omówienie założeń chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana	- wymienia i omawia zjawiska mogące prowadzić do rozdzielenia genów sprzężonych - wymienia i omawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana - wyjaśnia zależność pomiędzy odległością genów, a stopniem ich sprzężenia - wyjaśnia na czym polega mapowanie genów - ocenia znaczenie mapowania genów dla rozwoju genetyki i medycyny	- planuje doświadczenie, w którym wykazuje sprzężenie genów - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące genów sprzężonych - określa odległość między genami na podstawie liczby rekombinantów w potomstwie - uzasadnia, że geny sprzężone dziedziczą się niezgodnie z prawami Mendla
15. Geny sprzężone z płcią. Dziedziczenie płci. (rozdział 5.6, 5.7)	1	VI. 5. 4) VI. 5. 5)	- poznanie mechanizmu determinacji płci człowieka - omówienie zasad dziedziczenia genów sprzężonych z płcią	- wymienia cechy warunkowane przez geny sprzężone z płcią - wyjaśnia dlaczego mężczyźni częściej chorują na choroby warunkowane przez geny sprzężone z płcią - wymienia sposoby determincji płci u różnych zwierząt	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych z płcią - potrafi zapisać w postaci krzyżówki mechanizm determinacji płci u człowieka
16. Drzewa rodowe – analiza i zasady konstrukcji (rozdział 5.8)	1	VI. 5. 5)	- poznanie zasad konstruowania drzew rodowych i odczytywania zapisanych w nich informacji	- wymienia informacje jakie można odczytać z drzewa rodowego - zna zasady konstruowania drzew rodowych - uzasadnia celowość konstruowania drzew rodowych	- analizuje drzewa rodowe pod kątem mechanizmu dziedziczenia genów - określa na podstawie drzewa rodowego czy dziedziczona cecha warunkowana jest przez allel recesywny czy dominujący - konstruuje drzewo rodowe swojej rodziny - szacuje prawdopodobieństwo wystąpienia cechy/cech na podstawie analizy drzewa rodowego
17. Rodzaje zmienności genetycznej (rozdział 6.1, 6.2, 6.3)	1	VI. 6. 1) VI. 6. 2) VI. 6. 4)	- wyjaśnienie zjawiska zmienności genetycznej	- omawia rodzaje zmienności genetycznej - porównuje zmienność ciągłą i nieciągłą - podaje przykłady cech ilościowych i jakościowych - omawia przebieg procesu crossing-over	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia genów kumulatywnych
18. Mutacje i mutageny – wprowadzenie (rozdział 6.4, 6.5)	1	VI. 6. 5) VI. 6. 6)	- omówienie przyczyn mutacji - wprowadzenie kryteriów podziału mutacji	- wymienia i omawia rodzaje mutacji ze względu na miejsce zachodzenia, sposób powstawania, zmiany w materiale genetycznym i efekt końcowy - podaje przykłady mutagenów biologicznych, chemicznych i fizycznych i opisuje skutki ich działania	- dokonać podziału mutacji - dostrzec najbliższym otoczeniu czynniki mutagenne i ich unikać
19. Rodzaje mutacji i ich skutki (rozdział 6.6, 6.7)	2	VI. 6. 5) VI. 6. 6)	- omówienie rodzajów mutacji i ich skutków	- wymienia rodzaje mutacji ze względu na zmiany w materiale genetycznym: genowe i chromosomowe – strukturalne i liczbowe - charakteryzuje zmiany w materiale genetycznym spowodowane przez mutcje punktowe i chromosomowe - określa wpływ mutacji punktowych na sekwencję aminokwasową białka - podaje przykłady mutacji korzystnych i niekorzystnych - podaje przykłady chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje chromosomowe i genowe - wyjaśnia na czym polega nondysjunkcjachromosomów i określa jej wpływ na powstanie aneuploidii - wyjaśnia dlaczego poliploidy o nieparzystej liczbie chromosomów są bezpłodne - wyjaśnia dlaczego kolchicyna jest czynnikiem mutagennym	- odróżnia tranzycję od tranzwersji - uzasadnia, że nie każda zmiana w materiale genetycznym ujawnia się fenotypowo - na modelu chromosomu potrafi wskazać zmiany spowodowane przez mutacje chromosomowe strukturalne - omówić mechanizm powstania chromosomu Filadelfia u osób chorych na przewlekłą białaczkę szpikową
20. Charakterystyka wybranych chorób genetycznych (rozdział 7)	1	VI. 7. 1) VI. 7. 2)	- poznanie przyczyn i objawów wybranych chorób genetycznych człowieka	- podaje przykłady chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje genowe i chromosomowe - wymienia choroby genetyczne dziedziczone w sposób recesywny i dominujący - podaje przykłady chorób jednogenowych, chromosomowych i wieloczynnikowych - podaje charakterystyczne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, pląsawicy Huntingtona, hemifilii, daltonizmu, zespołu Downa, zespołu kociego krzyku, zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera	- rozpoznać chorobę genetyczną na podstawie informacji o zmianach w materiale genetycznym i charakterystycznych objawów - wskazać przyczynę wybranych chorób genetycznych człowieka
21. Narzędzia inżynierii genetycznej (rozdział 8.1; 8.2)	1	VI. 8. 1)	- przedstawienie głównych narzędzi stosowanych w inżynierii genetycznej	- omawia działanie enzymów stosowanych w inżynierii genetycznej: enzymów restrykcyjnych, ligazy DNA - podaje przykłady sekwencji palindromowych - uzasadnia, że elektroforeza jest techniką rozdziału DNA - wymienia cechy wektorów i wyjaśnia ich rolę w rozwoju inżynierii genetycznej - przedstawia zasadę działania sondy molekularnej	- zaznacza na schemacie miejsce cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne - uzasadnia, że enzymy restrykcyjne mogą być przydatne w diagnostyce chorób genetycznych - odczytuje wynik rozdziału elektroforetycznego - wskazuje, że sonda molekularna może być wykorzystana do wykrywania fragmentu DNA
22. Techniki stosowane w biologii molekularnej i inżynierii genetycznej (rozdział 8.3-8.7)	1	VI. 8. 2) VI. 8. 3) VI. 8. 4) VI. 8. 5) VI. 8. 6)	- omówienie technik stosowanych w laboratoriach biologii molekularnej i biotechnologii	- omawia podstawowe techniki inżynierii genetycznej: klonowanie, tworzenie organizmów transgenicznych , reakcja PCR, sekwencjonowanie DNA - przedstawia techniki terapii genowej - wymienia rodzaje komórek macierzystych - omawia techniki stosowane w terapii genowej: in vivo i ex vivo - wyjaśnia czym są indukowane pluripotencjalnekomórki macierzyste	- przedstawia przebieg klonowania roślin i zwierząt - uzasadnia, że klonowanie terapeutyczne pozwala na uzyskanie komórek macierzystych - omawia rolę sekwencjonowania DNA w określaniu stopnia pokrewieństwa pomiędzy organizmami - wyjaśnia różnicę pomiędzy klonowaniem in vivo i klonowaniem in vitro
23. Inżynieria genetyczna i biotechnologia – za i przeciw (rozdział 8.8, 8.9)	1	VI. 8. 7) VI. 8. 8) VI. 8. 9) VI. 8. 10)	- zapoznanie uczniów z plusami i minusami rozwoju inżynierii genetycznej i biotechnologii	- omawia przykłady potwierdzające znaczenie inżynierii genetycznej i biotechnologii w życiu człowieka - przedstawia zastosowanie metod inżynierii genetycznej w kryminalistyce, sądownictwie, diagnostyce medycznej i w badaniach ewolucyjnych	- wskazuje możliwości wykorzystania przez człowieka transgenicznych bakterii, roślin i zwierząt - prezentuje swoje zdanie na temat wątpliwości etycznych klonowania człowieka - wyjaśnia dlaczego osiągnięcia współczesnej biotechnologii i inżynierii genetycznej mogą naruszać prawa i godność człowieka - przewiduje jaką rolę mogą odegrać organizmy transgeniczne w zwalczaniu głodu na świecie
Dział II. Ekologia
24. Tolerancja ekologiczna organizmów (rozdział 9.1)	1	VII. 1. 2) VII. 1. 3)	- omówienie zakresu tolerancji organizmów na czynniki środowiska - poznanie bioindykatorów stanu środowiska naturalnego	- definiuje zakres tolerancji ekologicznej organizmu na czynniki środowiskowe - charakteryzuje stenobionty i eurybionty - wymienia czynniki mające wpływ na zakres tolerancji ekologicznej organizmu - omawia rolę stenobiontów jako bioindykatorów stanu środowiska naturalnego - wymienia czynniki mające wpływ na zakres tolerancji ekologicznej organizmu - definiuje prawo minimum Leibiga i prawo tolerancji Shelforda	- rysuje i omawia krzywą tolerancji ekologicznej organizmu na dany czynnik środowiska - bada zakres tolerancji ekologicznej roślin na zasolenie - posługuje się skalą porostową - określa stan środowiska naturalnego na podstawie informacji o organizmach wskaźnikowych jakie występują na danym terenie
25.Elementy niszy ekologicznej (rozdział 9.2)	1	VII. 1. 1)	- omówienie elementów niszy ekologicznej organizmów roślinnych i zwierzęcych	- wyjaśnia od czego zależy górna i dolna granica tolerancji termicznej organizmów - wymienia grupy ekologiczne organizmów o wąskim i szerokim zakresie tolerancji ekologicznej pod względem temperatury, zasolenia, pH podłoża, zapotrzebowania na wodę i światło oraz podaje ich przykłady - omawia specjalizacje pokarmowe zwierząt -	- wykazuje doświadczalnie znaczenie doboru właściwego pokarmu przez zwierzęta - wskazuje w swoim najbliższym otoczeniu organizmy o wąskim i szerokim zakresie tolerancji ekologicznej na różne czynniki środowiska - porównuje niszę podstawową i zrealizowaną wybranych gatunków roślin i zwierząt - na podstawie własnych obserwacji wymienia elementy niszy ekologicznej wybranego organizmu
26. Populacja i parametry ją charakteryzujące (rozdział 10	2	VII. 2. 1) VII. 2. 2) VII. 2. 3) VII. 2. 4)	- omówienie cech populacji - charakterystyka stosunków liczbowych, rozmieszczenia, struktury wieku, płci populacji	- omawia organizację przestrzenną populacji - wymienia i charakteryzuje typy rozmieszczenia organizmów w populacji - wskazuje różnicę pomiędzy areałem osobniczym, a terytorium - wymienia czynniki wpływające na przestrzeń zajmowaną przez osobniki w populacji - przedstawia wady i zalety rozmieszczenia losowego, równomiernego i skupiskowego organizmów w populacji - wymienia czynniki wpływające na liczebność i zagęszczenie organizmów w populacji	- planuje i przeprowadza obserwację dynamiki wzrostu liczebności populacji muszki owocowej/ chrząszcza Tenebriomolitor - bada wpływ zagęszczenia na niektóre cechy roślin - planuje i przeprowadza obserwację struktury przestrzennej populacji wybranych gatunków roślin - ocenia strukturę wiekową i płciową populacji muszki owocowej - planuje i przeprowadza pomiary liczebności populacji chrząszczy za pomocą pułapek Burbera - przedstawia strukturę wieku populacji w postaci piramidy wiekowej - rozpoznaje na wykresie rodzaje krzywych przeżywania - przedstawia w formie wykresu krzywą wzrostu populacji niczym nie ograniczonej i populacji ograniczonej pojemnością środowiska - charakteryzuje rozrodczość populacji za pomocą współczynnika urodzeń R oraz specyficznej miary urodzeń - rysuje krzywą przeżywania populacji
27. Zależności między osobnikami w przyrodzie – interakcje obojętne i antagonistyczne (rozdział 11.1, 11.2)	1	VII. 3. 1) VII. 3. 2) VII. 3. 3) VII. 3. 4) VII. 3. 5) VII. 3. 6)	- omówienie neutralnych i antagonistycznych oddziaływań pomiędzy osobnikami w przyrodzie	- wyjaśnia istotę odziaływań neutralnych i antagonistycznych (pasożytnictwa, drapieżnictwa, konkurencji, allelopatii, amensalizmu) - podaje przykłady oddziaływań neutralnych i antagonistycznych w przyrodzie - wyjaśnia różnicę pomiędzy konkurencją wewnątrzgatunkową i międzygatunkową - wymienia przyczyny konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej - porównuje strategie zdobywania pokarmu przez drapieżnika i pasożyta - określa wpływ drapieżnictwa na regulację liczebności populacji - omawia zmiany liczebności populacji drapieżnika i ofiary w jednostce czasu - uzasadnia, że roślinożerność jest interakcją na pograniczu drapieżnictwa i pasożytnictwa	- przeprowadza symulację układu drapieżnik-ofiara - planuje i przeprowadza doświadczenie, w którym bada wpływ substancji wydzielanych przez kąkol na rozwój pszenicy - bada doświadczalnie wpływ konkurencji wewnątrzgatunkowe i międzygatunkowej na wzrost rzodkiewki - przewiduje skutki konkurencji międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowe (konkurencyjne wyparcie i zawężenie niszy ekologicznych konkurentów)
28. Zależności między osobnikami w przyrodzie – interakcje nieantagonistyczne (rozdział 11.3)	1	VII. 3. 7) VII. 3. 8)	- omówienie nieantagonistycznych oddziaływań między osobnikami w przyrodzie	- omawia oddziaływania nieantagonistyczne: komensalizm, mutualizm fakultatywny i mutualizm obligatoryjny - podaje przykłady komensalizmu i mutualizmu - porównuje mutualizm obligatoryjny i fakultatywny wskazuje na wybranym przykładzie jaką rolę odgrywają w przyrodzie odgrywają związki mutualistyczne pomiędzy organizmami	- uzasadnia, że mutualizm fakultatywny zwiększa dostosowanie osobników do środowiska w którym występują - przygotowuje preparaty mikroskopowe i obserwuje bakterie asymilujące azot
29. Struktura ekosystemu (rozdział 12.1,	1	VII. 4. 1) VII. 4. 2)	- zapoznanie się z strukturą różnych ekosystemów - poznanie czynników kształtujących biotop	- omawia rolę roślin, mikroorganizmów glebowych , bakterii i grzybów glebowych w kształtowaniu biotopu - określa poprawność stwierdzenia „biocenoza kształtuje biotop”	- przeprowadza obserwację struktury ekosystemu lasu i łąki - na podstawie obserwacji konstruuje model ilustrujący strukturę wybranego ekosystemu
30. Struktura troficzna i zależności pokarmowe w ekosystemie (rozdział 12.2, 13.1)	1	VII. 4. 3) VII. 4. 4) VII. 5. 1)	- poznanie struktury troficznej ekosystemu - omówienie zależności pokarmowych w ekosystemie	- charakteryzuje poziom producentów, konsumentów i destruentów - omawia zależności pokarmowe w ekosystemie - wymienia rodzaje łańcuchów pokarmowych - podaje przykłady łańcuchów pokarmowych - porównuje fotoautotrofy i chemoautotrofy - wyjaśnia rolę producentów w funkcjonowaniu ekosystemu - wskazuje różnicę pomiędzy polifagiem i monofagiem - wskazuje różnicę pomiędzy łańcuchem spasania i łańcuchem detrytusowym - wyjaśnia dlaczego liczba ogniw w łańcuchu pokarmowym jest ograniczona	- planuje i przeprowadza obserwację struktury troficznej ekosystemu łąki i lasu - konstruuje łańcuchy pokarmowe i sieci pokarmowe - wskazuje poziom troficzny wszystkich ogniw w łańcuchy pokarmowym - uzasadnia, że obecność destruentów jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania ekosystemu
31. Formy ekologiczne roślin (rozdział 12.3)	1	IV. 5. 5)	- charakterystyka form ekologicznych roślin w zależności od dostępu wody i dostępności światła	- wymienia cechy morfologiczne i anatomiczne hydrofitów, higrofitów, mezofitów, sklerofitów i sukulentów - wymienia cechy morfologiczne i anatomiczne heliofitów, skiofitów, pnączy i epifitów - podaje przykłady roślin należących do poszczególnych grup ekologicznych: hydrofitów, higrofitów, mezofitów, sklerofitów i sukulentów heliofitów, skiofitów, pnączy i epifitów	- wyjaśnia związek pomiędzy budową roślin, a zajmowanym przez nie środowiskiem
32. Obieg materii i przepływ energii w ekosystemie (rozdział 13.2)	1	VII. 5. 2) VII. 5. 3)	- omówienie obiegu materii i przepływu energii w ekosystemie	- charakteryzuje ekosystem autotroficzny i heterotroficzny - wskazuje różnicę pomiędzy produkcją brutto i netto - wyjaśnia znaczenie stwierdzenia „materia krąży w ekosystemie, a energia przez niego przepływa” - podaje przykłady ekosystemów o najmniejszej i największej produktywności wyjaśnia dlaczego wykres obrazujący przepływ energii przez poszczególne poziomy troficzne w ekosystemie ma kształt piramidy	- planuje i przeprowadza obserwację przyrostu biomasy producentów i konsumentów I rzędu - potrafi obliczyć/oszacować produktywność ekosystemu - rysuje wykres obrazujący przepływ energii w ekosystemie
33. Cykle biogeochemiczne (rozdział 13.3)	1	VII. 5. 4) VII. 5. 5)	- omówienie cyklu biogeochemicznego węgla, azotu	- wymienia dwa rodzaje cykli biogeochemicznych - omawia cykl biogeochemiczny węgla i azotu w przyrodzie - wymienia grupy bakterii biorące udział w obiegu azotu w przyrodzie	- wskazuje aspekty działalności człowieka, które mogą zaburzyć cykl biogeochemiczny azotu i węgla w przyrodzie
Dział III. Różnorodność biologiczna
34. Czynniki wpływające na różnorodność biologiczną Ziemi (rozdział 14.1, 14.2)	1	VIII. 1) VIII. 2)	- omówienie głównych czynników wpływających na różnorodność biologiczną Ziemi	- wymienia rodzaje różnorodności biologicznej - omawia wpływ klimatu, zlodowaceń i obszaru geograficznego na różnorodność biologiczną - wymienia przyczyny różnorodności genetycznej - wyjaśnia rolę ostoi w utrzymaniu różnorodności biologicznej Ziemi - wymienia przykładowe miejsca na Ziemi będące ogniskami różnorodności biologicznej	- porównuje ekosystemy pod kątem różnorodności gatunkowej - charakteryzuje różnorodność genetyczną, gatunkową i ekosystemów w swoim najbliższym otoczeniu - wyjaśnia dlaczego zmniejszenie różnorodności genetycznej populacji może przyczynić się do jej wyginięcia
35. Biomy kuli ziemskiej (rozdział 14.3)	1	VIII. 3)	- charakterystyka biomów kuli ziemskiej	- omawia warunki klimatyczne panujące na obszarach geograficznych zajmowanych przez biomy - charakteryzuje faunę i florę poszczególnych biomów	- wykazuje związek pomiędzy klimatem, a bogactwem fauny i flory biomów - wskazuje na mapie Świata rozmieszczenie biomów lądowych kuli ziemskiej
36.Wpływ człowieka na różnorodność biologiczną Ziemi (rozdział 14.4, 14.5)	1	VIII. 4) VIII. 5) VIII. 6)	- przedstawienie wpływu działalności człowieka na różnorodność biologiczną Ziemi	- wymienia czynniki wpływające na różnorodność biologiczną Ziemi - wyjaśnia jaki wpływ na różnorodność biologiczną Ziemi ma działalność człowieka - wymienia rodzaje ochrony różnorodności biologicznej - omawia i podaje przykłady ochrony in situ i ochrony ex situ	- wskazuje przykłady działalności człowieka, która mogłaby zwiększyć różnorodność biologiczną Ziemi - przygotowuje ulotki/plakaty itp. propagujące ochronę różnorodności biologicznej w najbliższej okolicy - wyjaśnia jaki wpływ na różnorodność biologiczną ma introdukcja obcych gatunków
Dział IV. Ewolucja
37.Pośrednie i bezpośrednie dowody ewolucji (rozdział 15.1-15.3)	1	IX. 1. 1) IX. 1. 3)	- poznanie bezpośrednich i pośrednich dowodów ewolucji świata żywego	- wymienia i omawia bezpośrednie dowody ewolucji: odciski, odlewy, skamieniałości, skamieniałości kompletne - omawia proces powstawania skamieniałości w skałach osadowych - wymienia i omawia dane z embriologii, fizjologii i biochemii, które wskazują na wspólne pochodzenie wszystkich organizmów na Ziemi - omawia metody datowania względnego: metodę stratygraficzną, paleomagnetyczną, pyłkową, typologiczną - omawia metody datowania bezwzględnego: metoda izotopowa, dendrochronologiczna, termoluminescencyjna - wyjaśnia pojęcia: narządy homologiczne, analogiczne, szczątkowe i podaje przykłady	- uzasadnia, że analiza rozmieszczenia organizmów na kuli ziemskiej może dostarczyć dowodów na istnienie ewolucji świata żywego - klasyfikuje dowodu ewolucji na pośrednie i bezpośrednie - ocenia znaczenie poszczególnych dowodów świadczących o ewolucji - uzasadnia na dowolnym przykładzie że ontogeneza jest wiernym powtórzeniem filogenezy - wyjaśnia, że analiza sekwencji genów pozwala na ustalenie pokrewieństw pomiędzy organizmami
38.Podstawy klasyfikacji filogenetycznej (rozdział 15.4)	1	IX. 1. 4)	- wyjaśnienie zasad klasyfikacji filogenetycznej organizmów	- wymienia i omawia metody klasyfikacji filogenetycznej- kladystyczną i molekularną wymienia i charakteryzuje typy taksonów: takson monofiletyczny, polifiletyczny i parafiletyczny	- zaznacza na dendrogramie grupę monofiletyczną, polifiletyczną i parafiletyczną - ustala pokrewieństwa pomiędzy organizmami/taksonami na podstawie analizy dendrogramów
39.Teoria doboru naturalnego (rozdział 16.1, 16.2)	1	IX. 1. 2) IX. 2. 2)	- omówienie teorii doboru naturalnego	- wymienia rodzaje doboru naturalnego - wyjaśnia na dowolnym przykładzie zjawisko preadaptacji, adaptacji i koewolucji - charakteryzuje dobór kierunkowy, stabilizujący i rozrywający - wyjaśnia istotę doboru apostatycznego, płciowego i krewniaczego - omawia działanie doboru kierunkowego na przykładzie melanizmu przemysłowego - podaje przykłady mimetyzmu i mimikry występujące w przyrodzie	- obserwuje działanie doboru naturalnego w przyrodzie - oblicza współczynnik reprodukcji netto R - rozpoznaje na wykresie rozkładu zmienności cechy adaptacyjnej rodzaj doboru naturalnego - uzasadnia, że żywe skamieniałości są przykładem działania doboru stabilizacyjnego - wskazuje różnicę pomiędzy mimetyzmem i mimikrą - uzasadnia, że dobór rozrywający może doprowadzić do specjacji
40.Zmienność genetyczna – podłoże ewolucji (rozdział 16.3)	1	IX. 2. 1)	- poznanie źródeł zmienności genetycznej	- przedstawia rolę rekombinacji w powstawaniu zmienności organizmów - przedstawia znaczenie mutacji w powstawaniu zmienności organizmów - uzasadnia na dowolnych przykładach, że mutacje mogą zmniejszać lub zwiększać dostosowanie organizmu	- określa wpływ dryfu genetycznego na powstawanie zmienności genetycznej organizmów - za pomocą programu komputerowego przeprowadza symulację wpływu mutacji na zmienność genetyczną populacji
41. Prawo Hardy’ego-Weinberga (rozdział17.1, 17.2, 17.3)	1	IX. 3. 1) IX. 3. 2)	- omówienie założeń prawa Hardy-ego-Weinberga	- omawia na dowolnych przykładach założenia reguły Hardy’ego-Weinberga - wyjaśnia czy w przyrodzie w warunkach naturalnych możliwe są do spełnienia postulaty zawarte w regule Hardy’ego-Weinberga	- wylicza częstość genotypów i alleli w populacji znajdującej się w stanie równowagi genetycznej - podaje przykłady zastosowania reguły Hardy’ego-Weinberga w praktyce
42. Wpływ doboru naturalnego na frekwencję alleli w populacji (rozdział 17.4)	1	IX. 2. 2) IX. 2. 3) IX. 3. 3) IX. 3. 4)	- omówienie wpływu doboru naturalnego na frekwencję alleli w populacji	- określa skutki działania doboru naturalnego w przypadku chorób warunkowanych przez allele dominujące - określa skutki działania doboru naturalnego w przypadku chorób warunkowanych przez allele recesywne	-wyjaśnia dlaczego pląsawica Huntingtona utrzymuje się w populacji pomimo tego, że jest warunkowana przez allel dominujący - wyjaśnia na przykładzie mukowiscydozy lub anemii sierpowatej zjawisko naddominacji
43. Specjacja (rozdział 18)	1	IX. 4. 1)	- poznanie zjawiska specjacji i czynników warunkujących specjację	- przedstawia różne definicje gatunku różniące się od koncepcji biologicznej - omawia poszczególne rodzaje specjacji - wymienia rodzaje specjacji - porównuje specjacje allopatryczną, sympatryczną i parapatryczną - wyjaśnia zjawisko hybrydyzacji i przedstawia jego konsekwencje - wskazuje różnice pomiędzy specjacją radiacyjną i filetyczną - omawia specjację stopniową i skokową	- uzasadnia celowość podziału specjacji allopatrycznej na wikariancyjną i perypatryczną - klasyfikuje specjacje ze względu na kryterium paleontologiczne i tempo zachodzących zmian
44. Czynniki warunkujące specjację (rozdział 18)	1	IX. 4. 2) IX. 4. 3)	- omówienie czynników warunkujących specjację	- uzasadnia, że izolacja geograficzna jest najważniejszym czynnikiem powstawania nowych gatunków - wymienia czynniki wpływające na specjację sympatryczną - wymienia rodzaje barier rozrodczych prezygotycznych i postzygotycznych	- ocenia wpływ zmiany frekwencji alleli i poliploidyzacji na specjację sympatryczną - uzasadnia na dowolnym przykładzie że czynniki cytoplazmatyczne odgrywają znaczącą rolę w procesie specjacji sympatrycznej - wyjaśnia na dowolnym przykładzie wpływ dryfu kontynentalnego na wykształcenie się nowych gatunków zwierząt
45. Dryf genetyczny (rozdział 18.5)	1	IX. 3. 5)	- omówienie wpływu dryfu genetycznego na zmianę frekwencji genów	- omawia efekt założyciela oraz efekt wąskiego gardła - podaje przykłady efektu założyciela i efektu wąskiego gardła - omawia zjawisko radiacji adaptacyjnej na przykładzie „zięb Darwina”	- ocenia znaczenie dryfu genetycznego w przebiegu procesów ewolucyjnych
46.Podstawy biogenezy – hipotezy powstania życia na Ziemi (rozdział 19.1, 19.2)	1	IX. 5. 1)	Omówienie teorii biogenezy, tłumaczących sposób pojawienia się życia na Ziemi	- wyjaśnia koncepcję biogenezy proponowaną przez Oparina - omawia główne założenia alternatywnych do teorii Oparina hipotez biogenezy - przedstawia założenia teorii Oparina - wyjaśnia pojęcia: koacerwaty, protobionty, eobionty, rybozymy, ryft - przedstawia proces powstania komórki prokariotycznej z koacerwatów - przedstawia założenia koncepcji „Świat RNA”	- przedstawia argumenty wskazujące na monofiletyczne pochodzenie wszystkich organizmów na Ziemi - analizuje przebieg i ocenia znaczenie naukowe doświadczenie Millera
47. Podstawy biogenezy – wymieranie i radiacja adaptacyjna (rozdział 19.3, 19.4)	1	IX. 5. 2) IX. 5. 3)	- omówienie przyczyn wymierania i mechanizmu radiacji adaptacyjnej	- wymienia i omawia przyczyny wymierania organizmów - wymienia sytuacje prowadzące do radiacji adaptacyjnej - wyjaśnia pojęcia: dywergencja (ewolucja rozbieżna), konwergencja (ewolucja zbieżna), paralelizm ewolucyjny - wymienia przyczyny wymierania organizmów - wymienia sytuacje prowadzące do radiacji adaptacyjnej - wyjaśnia pojęcia: dywergencja (ewolucja rozbieżna), konwergencja (ewolucja zbieżna), paralelizm ewolucyjny	- wyjaśnia proces radiacji adaptacyjnej na przykładzie trąbowców lub łuskaczy z rodziny Fringllidae - uzasadnia, że narządy homologiczne powstają w wyniku dywergencji, a narządy analogiczne są skutkiem konwergencji
48. Dzieje Ziemi (rozdział 19.4)	1	IX. 5. 4)	- przedstawienie najważniejszych wydarzeń jakie miały miejsce w historii Ziemi	- wymienia i charakteryzuje eony: fanerozoik i kryptozoik - wymienia najważniejsze wydarzenia jakie miały miejsce w kolejnych erach - wymienia okresy i epoki w dziejach Ziemi - wymienia najważniejsze wydarzenia jakie miały miejsce w kolejnych epokach	- wyjaśnia, które wydarzenia odegrały najistotniejszą rolę w historii Ziemi - potrafi uszeregować chronologicznie wydarzenia mające miejsce w poszczególnych erach/epokach
49. Podstawy antropogenezy – człowiek a inne zwierzęta (rozdział 20.1)	1	IX. 6. 1)	- porównanie człowieka z naczelnymi i innymi przedstawicielami rodziny człowiekaowatych	- wyjaśnia pojęcie antropogenezy - przedstawia pozycję systematyczną człowieka - wymienia cechy pozwalające na zaliczenie człowieka do rzędu naczelnych, podrzędu małp właściwych i nadrodziny małp człekokształtnych - wymienia cechy człowieka odróżniające go od małp człekokształtnych	- uzasadnia celowość zmian budowy czaszki hominidów w kierunku czaszki ludzkiej - porównuje budowę czaszki człowieka i małpy człekokształtnej - analizuje drzewo filogenetyczne naczelnych - wskazuje różnice pomiędzy kladogramem małp człekokształtnych w ujęciu tradycyjnym i molekularnym
50. Ewolucja człowieka (rozdział 20.2)	1	IX. 5. 2)	- poznanie ewolucji hominidów	- wymienia przodków współczesnych małp człekokształtnych - wymienia w kolejności chronologicznej gatunki australopiteków - wymienia przyczyny hominizacji małp afrykańskich - wymienia przyczyny hominizacji małp afrykańskich	- przedstawia drzewo rodowe hominidów - wskazuje główne kierunki rozprzestrzeniania się rodzaju człowiek z Afryki
51. Charakterystyka hominidów (rozdział 20.3)	1	IX. 5. 3)	- omówienie cech charakterystycznych przedstawicieli hominidów	- wymienia przedstawicieli hominidów w kolejności chronologicznej - wymienia cechy charakterystyczne dla przedstawicieli hominidów omawia ewolucję kulturową hominidów	- rozpoznaje na rysunkach czaszki hominidów i wskazuje cechy ich budowy, które umożliwiły ich identyfikację

Plan dydaktyczny przedmiotu [Biologia] w zakresie [rozszerzonym] dla klasy [III] szkoły [LO], uwzględniający kształcone umiejętności i treści podstawy programowej

Temat	Liczba godzin	Treści podstawy programowej	Cele ogólne	Cele szczegółowe. Uczeń:	Kształcone umiejętności. Uczeń:	Propozycje metod nauczania	Propozycje środków dydaktycznych	Uwagi
Dział 1. Genetyka
1. Budowa i funkcje kwasu DNA (rozdział 1.1, 1.2)	2	VI. 1. 1) VI. 1. 2)	- poznanie budowy chemicznej i strukturalnej kwasu DNA - omówienie funkcji kwasu DNA	- omawia budowę nukleotydu i nukleozydu - wymienia zasady azotowe należące do puryn i pirymidyn - wyjaśnia na czym polega antyrównoległość nici DNA - wyjaśnia zasadę komplementarności i regułę Chargaffa - porównuje DNA prokariotyczne i eukariotyczne	- wykazuje, że kwas DNA jest polimerem - wskazuje różnice pomiędzy nukleotydem, a nukleozydem - korzystając z reguły komplementarności i zasady Chargaffa oblicza ilość poszczególnych nukleotydów w cząsteczce DNA - wymienia i wskazuje na schemacie budowy kwasu DNA rodzaje wiązań chemicznych występujących w cząsteczce DNA - izoluje DNA z komórek roślinnych	- izolacja DNA z liści cebuli - praca z materiałem ilustracyjnym - tworzenie modelu cząsteczki DNA - analiza struktury przestrzennej DNA	- materiały i odczynniki potrzebne do izolacji DNA (mikser, nóż, deska do krojenia, lejek, łaźnia wodna, pojemnik z lodem, zlewki, Filtr do kawy, cebula, płyn do mycia naczyń, sól kuchenna, woda destylowana, pipeta, strzykawka, probówki, sól do peklowania mięs, etanol lub spirytus denaturowany - wycięte z kartonu nukleotydy - model budowy przestrzennej DNA	Etanol należy włożyć do zamrażalnika na kilka godzin przed planowaną lekcją
2. Replikacja DNA (rozdział 1.3)	1	VI. 1. 3)	- omówienie przebiegu replikacji DNA - wyjaśnienie sensu biologicznego/roli replikacji	- wskazuje miejsce replikacji w cyklu komórkowym - wymienia enzymy biorące udział w procesie replikacji oraz podaje ich funkcje - omawia przebieg replikacji na nici 3’-5’ oraz nici 5’-3’ - określa znaczenie telomerów w funkcjonowaniu komórki - omawia przebieg doświadczenia Meselsona i Stahla i jego rolę w wykazaniu, że replikacja DNA zachodzi w sposób semikonserwatywny	- wskazuje różnicę w przebiegu replikacji nici wiodącej i nici opóźnionej - porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - oblicza liczbę cząsteczek DNA, jaka powstanie po kolejnych cyklach replikacyjnych - uzasadnia, że replikacja DNA jest procesem endoergicznym	- symulacja procesu replikacji - analiza materiału filmowego - pogadanka na temat biologicznej roli replikacji DNA - burza mózgów – skojarzenia ze słowem replikacja	- filmy edukacyjne omawiające przebieg replikacji https://www.youtube.com/watch?v=pgLEnjkNNlA https://www.youtube.com/watch?v=zrOS1TEIlp I
3. Budowa i funkcje RNA. Porównanie DNA i RNA (rozdział 1.4, 1.5)	1	VI. 1. 4) VI. 1. 5)	- omówienie budowy kwasu RNA - poznanie rodzajów kwasu RNA oraz ich funkcji w komórce	- omawia budowę nukleotydu RNA - omawia znaczenie biologiczne kwasów mRNA, tRNA i rRNA - wskazuje miejsce syntezy kwasów mRNA, tRNA oraz rRNA i polimerazę RNA, która ten proces katalizuje	- porównuje rodzaje kwasów RNA - rozpoznaje na schemacie kwas tRNA - wskazuje na schemacie tRNA pętlę antykodonowi oraz miejsce wiązania aminokwasów - wskazuje różnice pomiędzy kwasem RNA i DNA	- pogadanka na temat różnicy pomiędzy DNA i RNA	- przestrzenny model budowy kwasu RNA
4. Organizacja DNA w genomie (rozdział 2.1, 2.3)	2	VI. 2. 1) VI. 2. 3) VI. 3. 5)	- poznanie miejsca występowania DNA w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - omówienie organizacji DNA w komórce eukariotycznej - poznanie budowy i rodzajów chromosomów	- wymienia miejsce występowania DNA w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - omawia budowę chromatyny - przedstawia budowę nukleosomu - omawia budowę chromosomu - wymienia typy chromosomów ze względu na położenie centromeru - podaje rolę centromeru, przewężenia wtórnego i kinetochoru - charakteryzuje typy chromosomów	- porównuje organizację genomu prokariotycznego i eukariotycznego - dokonuje porównania euchromatyny i heterochromatyny - uzasadnia, że nukleosom jest podstawową jednostką strukturalną chromatyny - wyjaśnia zjawisko paradoksu wartości C - rozpoznaje na preparatach mikroskopowych autosomy i heterosomy - przygotowuje mokry preparat mikroskopowy nabłonka jamy ustnej oraz chromosomów politenicznych larwy muszki owocowej - rozpoznaje na preparatach mikroskopowych komórki nabłonkowe męskie i żeńskie	- przygotowanie preparatu mikroskopowego z nabłonka jamy ustnej kobiet i mężczyzn i obserwacja ciałek Barra w komórkach kobiet - obserwacja chromosomów politenicznych izolowanych z larw muszki owocowej - obserwacja chromosomów ludzkich na preparatach mikroskopowych	- mikroskop - szkiełka podstawowe - szkiełka nakrywkowe - zakraplacz/ pipeta - patyczki higieniczne - błękit metylenowy - preparaty mikroskopowe chromosomów ludzkich - larwy muszki owocowej - 0.65% NaCl - orceina - gumka do mazania - alkohol 96%, 100% - kwas octowy - ksylen - (ew. balsam kanadyjski) - model budowy chromatyny http://www.scholaris.pl/resources/run/id/71102
5. Cykl komórkowy (rozdział 2.2)	1	VI. 2. 2) VI. 2. 5)	- poznanie faz cyklu komórkowego - omówienie procesów zachodzących w poszczególnych fazach cyklu komórkowego	- wymienia fazy cyklu komórkowego - charakteryzuje poszczególne fazy cyklu komórkowego - omawia regulację cyklu komórkowego	- wyjaśnia rolę punktów kontrolnych w prawidłowym przebiegu cyklu komórkowego - wyjaśnia, że zaburzenia cyklu komórkowego mogą skutkować rozwojem choroby nowotworowej	- pogadanka na temat roli regulacji cyklu komórkowego - praca z podręcznikiem – charakterystyka faz cyklu komórkowego	- schemat lub foliogram cyklu komórkowego
6. Podziały komórkowe (rozdział 2.4)	1	VI. 2. 4)	- poznanie przebiegu procesu mejozy i mitozy - omówienie biologicznego znaczenia mejozy i mitozy	- omawia przebieg kolejnych faz mitozy i mejozy - porównuje proces mitozy i mejozy - wyjaśnia różnice pomiędzy mejozą pregamiczną i postagamiczną i podaje przykłady organizmów, u których zachodzi mejoza pregamiczna i postgamiczna	- rozpoznaje na rysunkach/preparatach -mikroskopowych fazy mitozy i mejozy - potrafi przedstawić w postaci graficznej fazy mitozy i mejozy - oblicza liczbę biwalentów, tetrad w komórkach przechodzących mejozę - analizuje zmiany liczby chromosomów oraz ilości DNA w komórkach w czasie przebiegu mitozy i mejozy	analiza plakatów lub makiet przedstawiających przebieg mitozy i mejozy - obserwacja preparatów mikroskopowych komórek w różnych fazach mitozy i mejozy - ćwiczenia w rozpoznawaniu i graficznym przedstawieniu faz mitozy i mejozy - ćwiczenia w graficznym przedstawieniu pojęć: tetrada, biwalent, crossing-over, chromosomy homologiczne	plakaty lub makiety przedstawiające przebieg mitozy i mejozy - mikroskop - preparaty mikroskopowe komórek w fazie mitozy i mejozy - plastelina	- kilka dni przed planowaną lekcją należy poprosić uczniów aby powtórzyli sobie wiadomości dotyczące podziałów komórkowych, które były już omawiane w klasie I
7. Zasady kodowania informacji genetycznej (rozdział 3.1)	1	VI. 3. 1)	- omówienie zasad kodowania informacji genetycznej - poznanie cech kodu genetycznego	- wymienia różnice pomiędzy ekspresją genu kodującego cząsteczkę RNA , a ekspresją genu kodującego białko - wymienia cechy kodu genetycznego - wymienia rodzaje kodonów w tabeli kodu genetycznego (kodon start, kodony stop, kodony kodujące aminokwasy) - podaje przykłady odstępstw/wyjątków od cech kodu genetycznego	- potrafi odczytać sekwencję aminokwasową peptydu zakodowaną w sekwencji nukleotydów DNA lub mRNA - potrafi odtworzyć prawdopodobną sekwencję nukleotydów w DNA znając sekwencję aminokwasów w peptydzie - uzasadnia, że nie wszystkie mutacje punktowe powodują zmiany fenotypowe	- analiza tabeli kodu genetycznego - praca z tekstem – rozwiązywanie zadań - pogadanka na temat konsekwencji zmian pojedynczych nukleotydów w sekwencji DNA/mRNA	- tabela kodu genetycznego - kolorowe kartki symbolizujące nukleotydy
8.Biosynteza białka I – transkrypcja i obróbka potranskrypcyjna (rozdział 3.2)	1	VI. 3. 2) VI. 3. 3)	- omówienie przebiegu procesu transkrypcji i obróbki postranskrypcyjnej	- omawia zasadę powstawania transkryptu - wymienia i charakteryzuje etapy transkrypcji - wymienia i charakteryzuje typy eukariotycznej polimerazy RNA	- potrafi „przeprowadzić” transkrypcję fragmentu DNA - uzasadnia konieczność obróbki postranskrypcyjnej pierwotnego transkryptumRNA oaz modyfikacji końców 3’ i 5’ mRNA - porównuje proces transkrypcji genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych	- interpretacja materiału filmowego - prezentacja zasad obróbki postranskrypcyjnejpremRNA - symulacje splicingu alternatywnego	- Kolorowe klocki - film edukacyjny przedstawiający przebieg procesu transkrypcji
9. Biosynteza białka II – translacja i potranslacyjnamodyfikacja białek	1	VI. 3. 2) VI. 3. 4)	- poznanie przebiegu procesu translacji i potranslacyjnej modyfikacji białek	- omawia budowę tRNA i białek i wskazuje ich rolę w przebiegu procesu translacji - uzasadnia konieczność potranslacyjnej modyfikacji białek - wymienia sposoby potranslacyjnej modyfikacji białek omawia rolę enzymów katalizujących reakcje chemiczne w procesie translacji: syntetazy aminoacylo-tRNA, transferazy peptydylowej, - porównuje przebieg translacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych	- potrafi na przygotowanym modelu przeprowadzić proces translacji - wyjaśnić sens biologiczny potranslacyjnych modyfikacji białek - wyjaśnić wpływ niektórych antybiotyków na przebieg procesu translacji	- interpretacja materiału filmowego - omówienie przebiegu procesu translacji na przygotowanym modelu - metoda inscenizacji – translacja	- model rybosomu - kartki z kodonami i nazwami kodowanych przez nie aminokwasów,
10. Regulacja ekspresji genów w komórkach prokariotycznych (rozdział 4.1)	1	VI. 4. 1) VI. 4. 2)	- omówienie organizacji i mechanizmu działania operonu laktozowego i tryptofanowego	- uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach prokariotycznych - omawia ogólną budowę operonu - podaje rolę operonu laktozowego i tryptofanowego w regulacji metabolizmu komórki prokariotycznej	- wyjaśnia zjawisko represji katabolicznej I atenuacji transkrypcji - porównuje operon laktozowy i tryptofanowy - omawia kontrolę pozytywną i negatywną operonu laktozowego i tryptofanowego	- tworzenie mapy myśli do słowa ‘ekspresja genu’ - pogadanka na temat regulacji ekspresji genów - analiza mechanizmu działania operonu laktozowego i tryptofanowego	- plansze dydaktyczne przedstawiające budowę i zasadę działania operonu laktozowego i tryptofanowego
11. Regulacja ekspresji genów w komórkach eukariotycznych (rozdział 4.2)	1	VI. 4. 3)	- poznanie mechanizmów regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych	- wskazuje etapy na których odbywa się kontrola ekspresji genów w komórkach eukariotycznych - wymienia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych omawia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych: amplifikację genów, regulację na poziomie transkrypcji - omawia stymulację transkrypcji genów przez hormon sterydowy	- uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych - wyjaśnia wpływ enhancera na proces transkrypcji - wyjaśnia rolę alternatywnego splicinguw regulacji ekspresji genów	- analiza animacji komputerowej - pogadanka na temat roli alternatywnego splicingu w regulacji ekspresji genów	- animacja przedstawiająca regulację ekspresji genów w komórkach eukariotycznych http://www.scholaris.pl/resources/run/id/68110
12. Podstawy genetyki klasycznej – I i II prawo Mendla (rozdział 5.1;5.2; 5.4, 5.9)	2	VI. 5. 1) VI. 5. 2) VI. 5. 3) VI. 5. 6)	- omówienie zasad dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla - wyjaśnienie zasad konstrukcji krzyżówek genetycznych jednogenowych i dwugenowych	- wyjaśnia podstawowe pojęcia genetyki klasycznej: allel, homozygota, heterozygota, allel dominujący/recesywny, genotyp, fenotyp, chromosomy homologiczne - wyjaśnia treść I i II prawa Mendla	- potrafi zapisać i rozwiązać krzyżówki genetyczne jednogenowe i dwugenowe - określić genotypy gamet wytwarzanych przez osobniki - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla - planuje doświadczenie, w którym wykaże czy osobnik o fenotypie warunkowanym przez allel dominujący jest homozygotą dominującą czy heterozygotą	- praca z materiałem ilustracyjnym – symulacje tworzenia gamet z pomocą szablonów chromosomów oraz alleli - praca z tekstem - pogadanka na temat gamet i procesu ich powstawania - gra dydaktyczna pt. „Znajdź swojego genetycznego bliźniaka” - rozwiązywanie zadań genetycznych	- karta do gry (spis cech recesywnych i dominujących człowieka) - wycięte z kartonu szablony chromosomów (chromosomy homologiczne są w różnych kolorach), -karteczki samoprzyplepne z wypisanymi allelami dominującymi i recesywnymi genów (wraz z warunkowaną przez nie cechą np. włosy jasne-ciemne, oczy niebieskie-brązowe itp.), -żywy okaz grochu jadalnego (najlepiej o kwiatach białych i purpurowych), -plansza dydaktyczna/foliogram przedstawiający przebieg procesu mejozy, -podręcznik -animacje komputerowe http://www.scholaris.pl/resources/run/id/50760 http://www.scholaris.pl/resources/run/id/53968	Przed lekcją należy poprosić uczniów, aby przypomnieli sobie przebieg procesu mejozy
13. Odstępstwa od praw Mendla (rozdział 5.3, 5.4)	1	VI. 5. 3) VI. 6. 3)	- poznanie wyjątków od praw Mendla	-omawia interakcje pomiędzy allelami tego samego genu lub różnych genów będące odstępstwami od praw Mendla: dominację niecałkowitą, kodominację, plejotropizm, epistazę, hipostazę - podaje przykłady cech dziedziczących się niezgodnie z prawami Mendla - uzasadnia, że zespół Marfana warunkowany jest przez gen plejotropowy	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące alleli wielokrotnych, alleli letalnych i epistazy, hipostazy, dominacji niecałkowitej i kodominacji	- rozwiązywanie zadań genetycznych	- zadania genetyczne
14. Sprzężenie genów (rozdział 5.5)	1	VI. 5. 4)	- wyjaśnienie zasad dziedziczenia genów sprzężonych - omówienie założeń chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana	- wymienia i omawia zjawiska mogące prowadzić do rozdzielenia genów sprzężonych - wymienia i omawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana - wyjaśnia zależność pomiędzy odległością genów, a stopniem ich sprzężenia - wyjaśnia na czym polega mapowanie genów - ocenia znaczenie mapowania genów dla rozwoju genetyki i medycyny	- planuje doświadczenie, w którym wykazuje sprzężenie genów - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące genów sprzężonych - określa odległość między genami na podstawie liczby rekombinantów w potomstwie - uzasadnia, że geny sprzężone dziedziczą się niezgodnie z prawami Mendla	- mapowanie genów - ćwiczenia interaktywne - pogadanka – porównanie badań Mendla i Morgana - pokaz przebiegu procesu crossing-over - analiza animacji komputerowej - ćwiczenia interaktywne	- hodowla muszki owocowej - animacja wyjaśniająca co to są geny sprzężone i w jaki sposób są dziedziczone http://www.scholaris.pl/resources/run/id/70196 - kartonowe modele chromosomów homologicznych -podręcznik - komputery z dostępem do internetu, - rzutnik multimedialny - lupy - ćwiczenia interaktywne http://www.scholaris.pl/resources/run/id/50740	Kojarzenie muszek należy wykonać kilka tygodni przed planowaną lekcją
15. Geny sprzężone z płcią. Dziedziczenie płci. (rozdział 5.6, 5.7)	1	VI. 5. 4) VI. 5. 5)	- poznanie mechanizmu determinacji płci człowieka - omówienie zasad dziedziczenia genów sprzężonych z płcią	- wymienia cechy warunkowane przez geny sprzężone z płcią - wyjaśnia dlaczego mężczyźni częściej chorują na choroby warunkowane przez geny sprzężone z płcią - wymienia sposoby determincji płci u różnych zwierząt	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych z płcią - potrafi zapisać w postaci krzyżówki mechanizm determinacji płci u człowieka	- rozwiązywanie zadań genetycznych dotyczący dziedziczenia cech warunkowanych przez geny sprzężone z płcią - symulacja prawdopodobieństwa urodzenia chłopca lub dziewczynki - interpretacja materiału filmowego	- animacja komputerowa http://www.scholaris.pl/resources/run/id/50796 - z dostępem do internetu, - rzutnik multimedialny, - kulki w dwóch kolorach, - 2 pudełka z otworem w pokrywie, - plansza dydaktyczna/foliogram przedstawiający determinację płci u człowieka	Kojarzenie muszek należy wykonać kilka tygodni przed planowaną lekcją
16. Drzewa rodowe – analiza i zasady konstrukcji (rozdział 5.8)	1	VI. 5. 5)	- poznanie zasad konstruowania drzew rodowych i odczytywania zapisanych w nich informacji	- wymienia informacje jakie można odczytać z drzewa rodowego - zna zasady konstruowania drzew rodowych - uzasadnia celowość konstruowania drzew rodowych	- analizuje drzewa rodowe pod kątem mechanizmu dziedziczenia genów - określa na podstawie drzewa rodowego czy dziedziczona cecha warunkowana jest przez allel recesywny czy dominujący - konstruuje drzewo rodowe swojej rodziny - szacuje prawdopodobieństwo wystąpienia cechy/cech na podstawie analizy drzewa rodowego	- analizowanie drzew rodowych - konstruowanie drzew rodowych na podstawie własnych danych	- drzewa rodowe - arkusze papieru, flamastry, - plansza dydaktyczna/foliogram przedstawiający występowanie hemofilii w rodzinie królowej angielskiej Wiktorii	Przed lekcją należy poprosić uczniów aby prześledzili dziedziczenie przykładowej cechy (np. umiejętności zwijania języka w rurkę) u członków swojej rodziny
17. Rodzaje zmienności genetycznej (rozdział 6.1, 6.2, 6.3)	1	VI. 6. 1) VI. 6. 2) VI. 6. 4)	- wyjaśnienie zjawiska zmienności genetycznej	- omawia rodzaje zmienności genetycznej - porównuje zmienność ciągłą i nieciągłą - podaje przykłady cech ilościowych i jakościowych - omawia przebieg procesu crossing-over	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia genów kumulatywnych	Obserwacja zmienności modyfikacyjnej na przykładzie niezapominajki, hortensji, strzałki wodnej - prezentacja zjawiska crossing-over na modelu chromosomów homologicznych	- kwitnące niezapominajki i hortensje posadzone w glebie o ph kwaśnym i zasadowym - roślina strzałki wodnej z liśćmi podwodnymi, pływającymi po wodzie i nadwodnymi - model chromosomów homologicznych
18. Mutacje i mutageny – wprowadzenie (rozdział 6.4, 6.5)	1	VI. 6. 5) VI. 6. 6)	- omówienie przyczyn mutacji - wprowadzenie kryteriów podziału mutacji	- wymienia i omawia rodzaje mutacji ze względu na miejsce zachodzenia, sposób powstawania, zmiany w materiale genetycznym i efekt końcowy - podaje przykłady mutagenów biologicznych, chemicznych i fizycznych i opisuje skutki ich działania	- dokonać podziału mutacji - dostrzec najbliższym otoczeniu czynniki mutagenne i ich unikać	Pogadanka na temat czynników mutagennych i sposobów ich eliminacji z życia codziennego - elementy wykładu – charakterystyka czynników mutagennych	- produkty zawierające substancje o charakterze mutagenów
19. Rodzaje mutacji i ich skutki (rozdział 6.6, 6.7)	2	VI. 6. 5) VI. 6. 6)	- omówienie rodzajów mutacji i ich skutków	- wymienia rodzaje mutacji ze względu na zmiany w materiale genetycznym: genowe i chromosomowe – strukturalne i liczbowe - charakteryzuje zmiany w materiale genetycznym spowodowane przez mutcje punktowe i chromosomowe - określa wpływ mutacji punktowych na sekwencję aminokwasową białka - podaje przykłady mutacji korzystnych i niekorzystnych - podaje przykłady chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje chromosomowe i genowe - wyjaśnia na czym polega nondysjunkcjachromosomów i określa jej wpływ na powstanie aneuploidii - wyjaśnia dlaczego poliploidy o nieparzystej liczbie chromosomów są bezpłodne - wyjaśnia dlaczego kolchicyna jest czynnikiem mutagennym	- odróżnia tranzycję od tranzwersji - uzasadnia, że nie każda zmiana w materiale genetycznym ujawnia się fenotypowo - na modelu chromosomu potrafi wskazać zmiany spowodowane przez mutacje chromosomowe strukturalne - omówić mechanizm powstania chromosomu Filadelfia u osób chorych na przewlekłą białaczkę szpikową	- analiza kariotypów http://www.scholaris.pl/resources/run/id/53470 - graficzne przedstawienie rodzajów mutacji	- kariotypy osób zdrowych i chorych na choroby wywołane mutacjami chromosomowymi liczbowymi - model chromosomu - sześciany z kartonu z napisanymi na jednym boku literami - kartki z nazwami mutacji (spontaniczne, indukowane, somatyczne, germinalne, genowe, chromosomowe, korzystne, niekorzystne, neutralne), - kartki symbolizujące nukleotydy, - animacja komputerowa http://www.scholaris.pl/resources/run/id/50797
20. Charakterystyka wybranych chorób genetycznych (rozdział 7)	1	VI. 7. 1) VI. 7. 2)	- poznanie przyczyn i objawów wybranych chorób genetycznych człowieka	- podaje przykłady chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje genowe i chromosomowe - wymienia choroby genetyczne dziedziczone w sposób recesywny i dominujący - podaje przykłady chorób jednogenowych, chromosomowych i wieloczynnikowych - podaje charakterystyczne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, pląsawicy Huntingtona, hemifilii, daltonizmu, zespołu Downa, zespołu kociego krzyku, zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera	- rozpoznać chorobę genetyczną na podstawie informacji o zmianach w materiale genetycznym i charakterystycznych objawów - wskazać przyczynę wybranych chorób genetycznych człowieka	- metoda „w płaszczu eksperta” – charakterystyka wybranych chorób genetycznych - praca z materiałem źródłowym – samodzielne opracowanie charakterystyki chorób genetycznych na podstawie fachowej literatury - metoda aktywizująca „grafitti” - dyskusja na temat tolerancji społeczeństwa wobec osób cierpiących na schorzenia genetyczne	- materiały źródłowe na temat wybranych chorób genetycznych człowieka (encyklopedie, podręczniki akademickie) - materiały plastyczne (arkusze papieru, flamastry itp.)
21. Narzędzia inżynierii genetycznej (rozdział 8.1; 8.2)	1	VI. 8. 1)	- przedstawienie głównych narzędzi stosowanych w inżynierii genetycznej	- omawia działanie enzymów stosowanych w inżynierii genetycznej: enzymów restrykcyjnych, ligazy DNA - podaje przykłady sekwencji palindromowych - uzasadnia, że elektroforeza jest techniką rozdziału DNA - wymienia cechy wektorów i wyjaśnia ich rolę w rozwoju inżynierii genetycznej - przedstawia zasadę działania sondy molekularnej	- zaznacza na schemacie miejsce cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne - uzasadnia, że enzymy restrykcyjne mogą być przydatne w diagnostyce chorób genetycznych - odczytuje wynik rozdziału elektroforetycznego - wskazuje, że sonda molekularna może być wykorzystana do wykrywania fragmentu DNA	- praca z podręcznikiem - pokaz działania enzymów replikacyjnych	- podręcznik - elektroforegramy - kartony z sekwencjami DNA zawierającymi miejsce cięcia enzymów restrykcyjnych - nożyczki
22. Techniki stosowane w biologii molekularnej i inżynierii genetycznej (rozdział 8.3-8.7)	1	VI. 8. 2) VI. 8. 3) VI. 8. 4) VI. 8. 5) VI. 8. 6)	- omówienie technik stosowanych w laboratoriach biologii molekularnej i biotechnologii	- omawia podstawowe techniki inżynierii genetycznej: klonowanie, tworzenie organizmów transgenicznych , reakcja PCR, sekwencjonowanie DNA - przedstawia techniki terapii genowej - wymienia rodzaje komórek macierzystych - omawia techniki stosowane w terapii genowej: in vivo i ex vivo - wyjaśnia czym są indukowane pluripotencjalnekomórki macierzyste	- przedstawia przebieg klonowania roślin i zwierząt - uzasadnia, że klonowanie terapeutyczne pozwala na uzyskanie komórek macierzystych - omawia rolę sekwencjonowania DNA w określaniu stopnia pokrewieństwa pomiędzy organizmami - wyjaśnia różnicę pomiędzy klonowaniem in vivo i klonowaniem in vitro	- pogadanka o możliwościach inżynierii genetycznej - metoda „kula śniegowa” – przyszłość genetyki molekularnej i biotechnologii - analiza materiału filmowego	- filmy edukacyjne na temat klonowania	W miarę możliwości należy zorganizować wycieczkę do najbliższego laboratorium biologii molekularnej
23. Inżynieria genetyczna i biotechnologia – za i przeciw (rozdział 8.8, 8.9)	1	VI. 8. 7) VI. 8. 8) VI. 8. 9) VI. 8. 10)	- zapoznanie uczniów z plusami i minusami rozwoju inżynierii genetycznej i biotechnologii	- omawia przykłady potwierdzające znaczenie inżynierii genetycznej i biotechnologii w życiu człowieka - przedstawia zastosowanie metod inżynierii genetycznej w kryminalistyce, sądownictwie, diagnostyce medycznej i w badaniach ewolucyjnych	- wskazuje możliwości wykorzystania przez człowieka transgenicznych bakterii, roślin i zwierząt - prezentuje swoje zdanie na temat wątpliwości etycznych klonowania człowieka - wyjaśnia dlaczego osiągnięcia współczesnej biotechnologii i inżynierii genetycznej mogą naruszać prawa i godność człowieka - przewiduje jaką rolę mogą odegrać organizmy transgeniczne w zwalczaniu głodu na świecie	- metoda inscenizacji – sąd nad inżynierią genetyczną i biotechnologią - metoda „kula śniegowa” – przyszłość genetyki molekularnej i biotechnologii - metoda „portfolio” – zbieranie informacji na temat inżynierii genetycznej i biotechnologii	- artykuły popularnonaukowe na temat rozwoju inżynierii genetycznej i biotechnologii - rozdziały w książkach poświęcone inżynierii genetycznej - wywiady, artykuły w dziennikach, czasopismach poruszające etyczne aspekty rozwoju genetyki, biotechnologii i inżynierii genetycznej
Dział II. Ekologia
24. Tolerancja ekologiczna organizmów (rozdział 9.1)	1	VII. 1. 2) VII. 1. 3)	- omówienie zakresu tolerancji organizmów na czynniki środowiska - poznanie bioindykatorów stanu środowiska naturalnego	- definiuje zakres tolerancji ekologicznej organizmu na czynniki środowiskowe - charakteryzuje stenobionty i eurybionty - wymienia czynniki mające wpływ na zakres tolerancji ekologicznej organizmu - omawia rolę stenobiontów jako bioindykatorów stanu środowiska naturalnego - wymienia czynniki mające wpływ na zakres tolerancji ekologicznej organizmu - definiuje prawo minimum Leibiga i prawo tolerancji Shelforda	- rysuje i omawia krzywą tolerancji ekologicznej organizmu na dany czynnik środowiska - bada zakres tolerancji ekologicznej roślin na zasolenie - posługuje się skalą porostową - określa stan środowiska naturalnego na podstawie informacji o organizmach wskaźnikowych jakie występują na danym terenie	- obserwacja porostów - badanie tolerancji rozwielitek na jony miedziowe zawarte w siarczanie miedziowym - określanie stanu czystości powietrza w najbliższej okolicy za pomocą skali porostowej - pogadanka na temat roli bioindykatorów w monitorowaniu stanu środowiska naturalnego - testowanie prawa minimum Liebiga i prawa tolerancji Shelforda	- doniczki - nasiona rzeżuchy - ziemia ogrodowa - roztwór NaCl - bezwodny CuSo4 - woda z czystego jeziora lub akwarium - żywe okazy rozwielitek - cylindry miarowe - pipety - lupy - słoiki o pojemności 1l - skala porostowa	Doświadczenie należy przeprowadzić kilka/kilkanaście dni przed planowaną lekcją, aby uczniowie mogli na zajęciach zinterpretować jego wyniki
25.Elementy niszy ekologicznej (rozdział 9.2)	1	VII. 1. 1)	- omówienie elementów niszy ekologicznej organizmów roślinnych i zwierzęcych	- wyjaśnia od czego zależy górna i dolna granica tolerancji termicznej organizmów - wymienia grupy ekologiczne organizmów o wąskim i szerokim zakresie tolerancji ekologicznej pod względem temperatury, zasolenia, pH podłoża, zapotrzebowania na wodę i światło oraz podaje ich przykłady - omawia specjalizacje pokarmowe zwierząt -	- wykazuje doświadczalnie znaczenie doboru właściwego pokarmu przez zwierzęta - wskazuje w swoim najbliższym otoczeniu organizmy o wąskim i szerokim zakresie tolerancji ekologicznej na różne czynniki środowiska - porównuje niszę podstawową i zrealizowaną wybranych gatunków roślin i zwierząt - na podstawie własnych obserwacji wymienia elementy niszy ekologicznej wybranego organizmu	- badanie znaczenia doboru właściwego pokarmu przez zwierzęta - obserwacja niszy ekologicznych organizmów roślinnych i zwierzęcych w najbliższym otoczeniu domu i szkoły	- notatniki - ołówki/długopisy - mąka razowa - otręby - drożdże paszowe - waga - 30 larw mącznika młynarka (Tenebriomolitor) - szalki Petriego	2 tygodnie przed planowaną lekcją należy zlecić uczniom przeprowadzenie doświadczenia pozwalającego określić preferencje pokarmowe larw mącznika
26. Populacja i parametry ją charakteryzujące (rozdział 10	2	VII. 2. 1) VII. 2. 2) VII. 2. 3) VII. 2. 4)	- omówienie cech populacji - charakterystyka stosunków liczbowych, rozmieszczenia, struktury wieku, płci populacji	- omawia organizację przestrzenną populacji - wymienia i charakteryzuje typy rozmieszczenia organizmów w populacji - wskazuje różnicę pomiędzy areałem osobniczym, a terytorium - wymienia czynniki wpływające na przestrzeń zajmowaną przez osobniki w populacji - przedstawia wady i zalety rozmieszczenia losowego, równomiernego i skupiskowego organizmów w populacji - wymienia czynniki wpływające na liczebność i zagęszczenie organizmów w populacji	- planuje i przeprowadza obserwację dynamiki wzrostu liczebności populacji muszki owocowej/ chrząszcza Tenebriomolitor - bada wpływ zagęszczenia na niektóre cechy roślin - planuje i przeprowadza obserwację struktury przestrzennej populacji wybranych gatunków roślin - ocenia strukturę wiekową i płciową populacji muszki owocowej - planuje i przeprowadza pomiary liczebności populacji chrząszczy za pomocą pułapek Burbera - przedstawia strukturę wieku populacji w postaci piramidy wiekowej - rozpoznaje na wykresie rodzaje krzywych przeżywania - przedstawia w formie wykresu krzywą wzrostu populacji niczym nie ograniczonej i populacji ograniczonej pojemnością środowiska - charakteryzuje rozrodczość populacji za pomocą współczynnika urodzeń R oraz specyficznej miary urodzeń - rysuje krzywą przeżywania populacji	- obserwacja struktury przestrzennej populacji wybranych gatunków roślin - obserwacja struktury wiekowej populacji muszki owocowej/chrząszcza Tenebriomolitor - badanie liczebności populacji chrząszczy na wybranym terenie - badanie wpływu zagęszczenia na wzrost rzodkiewki - badanie zagęszczenia dżdżownic w różnych glebach - dyskusja „za i przeciw” – rozmieszczenie skupiskowe- zaleta czy wada? - pogadanka na temat czynników wpływających na liczebność populacji - analiza struktury płci populacji Drosophilamelanogaster	- pułapki Burbera (lub plastikowe kubeczki) - lakier do paznokci - hodowla Tenebriomolitor lub Drosophilamelanogaster - papier milimetrowy - lupy - taśma miernicza - ziemia ogrodowa - 3 doniczki - nasiona rzodkiewki - ziemia ogrodowa, ziemia kompostowa, ziemia z nieużytku przemysłowego - sito	Hodowlę Tenebriomolitor lub Drosophilamelanogaster należy założyć ona kilka tygodni (1-1,5 miesiąca) przed planowaną lekcją Doświadczenia badające wpływ zagęszczenia populacji na przyrost biomasy rzodkiewki należy rozpocząć kilka tygodni przed lekcją
27. Zależności między osobnikami w przyrodzie – interakcje obojętne i antagonistyczne (rozdział 11.1, 11.2)	1	VII. 3. 1) VII. 3. 2) VII. 3. 3) VII. 3. 4) VII. 3. 5) VII. 3. 6)	- omówienie neutralnych i antagonistycznych oddziaływań pomiędzy osobnikami w przyrodzie	- wyjaśnia istotę odziaływań neutralnych i antagonistycznych (pasożytnictwa, drapieżnictwa, konkurencji, allelopatii, amensalizmu) - podaje przykłady oddziaływań neutralnych i antagonistycznych w przyrodzie - wyjaśnia różnicę pomiędzy konkurencją wewnątrzgatunkową i międzygatunkową - wymienia przyczyny konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej - porównuje strategie zdobywania pokarmu przez drapieżnika i pasożyta - określa wpływ drapieżnictwa na regulację liczebności populacji - omawia zmiany liczebności populacji drapieżnika i ofiary w jednostce czasu - uzasadnia, że roślinożerność jest interakcją na pograniczu drapieżnictwa i pasożytnictwa	- przeprowadza symulację układu drapieżnik-ofiara - planuje i przeprowadza doświadczenie, w którym bada wpływ substancji wydzielanych przez kąkol na rozwój pszenicy - bada doświadczalnie wpływ konkurencji wewnątrzgatunkowe i międzygatunkowej na wzrost rzodkiewki - przewiduje skutki konkurencji międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowe (konkurencyjne wyparcie i zawężenie niszy ekologicznych konkurentów)	- wykonanie symulacji układu drapieżnik – ofiara - badanie wpływu konkurencji międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowej na wzrost rzodkiewki - obserwacja zjawiska allelopatii – badanie wpływu substancji wytwarzanych przez kąkol na rozwój pszenicy - obserwacja preparatów mikroskopowych i makroskopowych pasożytów człowieka - pogadanka na temat interakcji pomiędzy organizmami w przyrodzie - pogadanka na temat roli drapieżników w regulacji liczebności populacji ofiary	- pudełko z otworem - białe i kolorowe kulki - nasiona rzodkiewki, sałaty - nasiona lnicznika, pszenicy - ziemia ogrodowa - doniczki - mikroskop - preparaty mikroskopowe i makroskopowe pasożytów człowieka	Doświadczenia należy rozpocząć na kilka tygodni przed planowaną lekcją
28. Zależności między osobnikami w przyrodzie – interakcje nieantagonistyczne (rozdział 11.3)	1	VII. 3. 7) VII. 3. 8)	- omówienie nieantagonistycznych oddziaływań między osobnikami w przyrodzie	- omawia oddziaływania nieantagonistyczne: komensalizm, mutualizm fakultatywny i mutualizm obligatoryjny - podaje przykłady komensalizmu i mutualizmu - porównuje mutualizm obligatoryjny i fakultatywny wskazuje na wybranym przykładzie jaką rolę odgrywają w przyrodzie odgrywają związki mutualistyczne pomiędzy organizmami	- uzasadnia, że mutualizm fakultatywny zwiększa dostosowanie osobników do środowiska w którym występują - przygotowuje preparaty mikroskopowe i obserwuje bakterie asymilujące azot	- obserwacja bakterii asymilujących azot/porostów - pogadanka na temat plusów i minusów symbiozy	- żywe okazy porostów - preparaty mikroskopowe obrazujące budowę wewnętrzną porostów - mikroskop - szkiełka podstawowe i nakrywkowe - korzenie roślin motylkowych
29. Struktura ekosystemu (rozdział 12.1,	1	VII. 4. 1) VII. 4. 2)	- zapoznanie się z strukturą różnych ekosystemów - poznanie czynników kształtujących biotop	- omawia rolę roślin, mikroorganizmów glebowych , bakterii i grzybów glebowych w kształtowaniu biotopu - określa poprawność stwierdzenia „biocenoza kształtuje biotop”	- przeprowadza obserwację struktury ekosystemu lasu i łąki - na podstawie obserwacji konstruuje model ilustrujący strukturę wybranego ekosystemu	- obserwacja warstwowej struktury lasu - obserwacja struktury zbiorowiska roślinnego - obserwacja struktury zoocenozy - konstruowanie modelu ilustrującego strukturę ekosystemu	- materiały papiernicze - notatniki - ołówki	Lekcję można zorganizować w formie wycieczki terenowej
30. Struktura troficzna i zależności pokarmowe w ekosystemie (rozdział 12.2, 13.1)	1	VII. 4. 3) VII. 4. 4) VII. 5. 1)	- poznanie struktury troficznej ekosystemu - omówienie zależności pokarmowych w ekosystemie	- charakteryzuje poziom producentów, konsumentów i destruentów - omawia zależności pokarmowe w ekosystemie - wymienia rodzaje łańcuchów pokarmowych - podaje przykłady łańcuchów pokarmowych - porównuje fotoautotrofy i chemoautotrofy - wyjaśnia rolę producentów w funkcjonowaniu ekosystemu - wskazuje różnicę pomiędzy polifagiem i monofagiem - wskazuje różnicę pomiędzy łańcuchem spasania i łańcuchem detrytusowym - wyjaśnia dlaczego liczba ogniw w łańcuchu pokarmowym jest ograniczona	- planuje i przeprowadza obserwację struktury troficznej ekosystemu łąki i lasu - konstruuje łańcuchy pokarmowe i sieci pokarmowe - wskazuje poziom troficzny wszystkich ogniw w łańcuchy pokarmowym - uzasadnia, że obecność destruentów jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania ekosystemu	- obserwacja zależności pokarmowych w ekosystemie - analiza struktury troficznej ekosystemu łąki - analiza struktury troficznej ekosystemu lasu - pogadanka na temat struktury troficznej ekosystemu - ćwiczenia w konstruowaniu łańcuchów i sieci troficznych	- kolorowe karteczki z nazwami gatunkowymi roślin i zwierząt - notatniki, - ołówki/długopisy, - podręcznik, - rzutnik multimedialny, - foliogram przedstawiający schemat funkcjonowania ekosystemu
31. Formy ekologiczne roślin (rozdział 12.3)	1	IV. 5. 5)	- charakterystyka form ekologicznych roślin w zależności od dostępu wody i dostępności światła	- wymienia cechy morfologiczne i anatomiczne hydrofitów, higrofitów, mezofitów, sklerofitów i sukulentów - wymienia cechy morfologiczne i anatomiczne heliofitów, skiofitów, pnączy i epifitów - podaje przykłady roślin należących do poszczególnych grup ekologicznych: hydrofitów, higrofitów, mezofitów, sklerofitów i sukulentów heliofitów, skiofitów, pnączy i epifitów	- wyjaśnia związek pomiędzy budową roślin, a zajmowanym przez nie środowiskiem	- obserwacja roślin należących do różnych grup ekologicznych - sporządzania preparatów mikroskopowych	- okazy roślin należących do różnych form ekologicznych np. kaktus, agawa, strzałka wodna, knieć błotna itp. - mikroskopy - lupy - szkiełka podstawowe i nakrywkowe - pipety	Lekcję można także przeprowadzić w terenie.
32. Obieg materii i przepływ energii w ekosystemie (rozdział 13.2)	1	VII. 5. 2) VII. 5. 3)	- omówienie obiegu materii i przepływu energii w ekosystemie	- charakteryzuje ekosystem autotroficzny i heterotroficzny - wskazuje różnicę pomiędzy produkcją brutto i netto - wyjaśnia znaczenie stwierdzenia „materia krąży w ekosystemie, a energia przez niego przepływa” - podaje przykłady ekosystemów o najmniejszej i największej produktywności wyjaśnia dlaczego wykres obrazujący przepływ energii przez poszczególne poziomy troficzne w ekosystemie ma kształt piramidy	- planuje i przeprowadza obserwację przyrostu biomasy producentów i konsumentów I rzędu - potrafi obliczyć/oszacować produktywność ekosystemu - rysuje wykres obrazujący przepływ energii w ekosystemie	- badanie produkcji pierwotnej roślin - badanie produkcji wtórnej konsumentów I rzędu	- 4 szarańczaki - młode siewki rzodkiewki - doniczka - ziemia ogrodowa - faunabox lub akwarium do hodowli szarańczaków - waga	Pomiary biomasy należy rozpocząć kilka tygodni przed planowaną lekcją
33. Cykle biogeochemiczne (rozdział 13.3)	1	VII. 5. 4) VII. 5. 5)	- omówienie cyklu biogeochemicznego węgla, azotu	- wymienia dwa rodzaje cykli biogeochemicznych - omawia cykl biogeochemiczny węgla i azotu w przyrodzie - wymienia grupy bakterii biorące udział w obiegu azotu w przyrodzie	- wskazuje aspekty działalności człowieka, które mogą zaburzyć cykl biogeochemiczny azotu i węgla w przyrodzie	- dyskusja na temat wpływu działalności człowieka na obieg węgla i azotu w przyrodzie - analiza tekstu źródłowego dotyczącego cyklubiogeochemicznego azotu - interpretacja materiału filmowego – animacja komputerowa przedstawiająca obieg węgla w przyrodzie	- tekst źródłowy dotyczący cyklu biogeochemicznego azotu - animacja komputerowa przedstawiająca obieg węgla w przyrodzie - arkusze papieru - materiały plastyczne
Dział III. Różnorodność biologiczna
34. Czynniki wpływające na różnorodność biologiczną Ziemi (rozdział 14.1, 14.2)	1	VIII. 1) VIII. 2)	- omówienie głównych czynników wpływających na różnorodność biologiczną Ziemi	- wymienia rodzaje różnorodności biologicznej - omawia wpływ klimatu, zlodowaceń i obszaru geograficznego na różnorodność biologiczną - wymienia przyczyny różnorodności genetycznej - wyjaśnia rolę ostoi w utrzymaniu różnorodności biologicznej Ziemi - wymienia przykładowe miejsca na Ziemi będące ogniskami różnorodności biologicznej	- porównuje ekosystemy pod kątem różnorodności gatunkowej - charakteryzuje różnorodność genetyczną, gatunkową i ekosystemów w swoim najbliższym otoczeniu - wyjaśnia dlaczego zmniejszenie różnorodności genetycznej populacji może przyczynić się do jej wyginięcia	- charakterystyka różnorodności biologicznej najbliższego otoczenia - wykazanie różnorodności genetycznej uczniów w klasie - pogadanka na temat czynników wpływających na różnorodność biologiczną Ziemi	- podręcznik - atlasy geograficzne - komputery z dostępem do Internetu	Lekcję można przeprowadzić w terenie
35. Biomy kuli ziemskiej (rozdział 14.3)	1	VIII. 3)	- charakterystyka biomów kuli ziemskiej	- omawia warunki klimatyczne panujące na obszarach geograficznych zajmowanych przez biomy - charakteryzuje faunę i florę poszczególnych biomów	- wykazuje związek pomiędzy klimatem, a bogactwem fauny i flory biomów - wskazuje na mapie Świata rozmieszczenie biomów lądowych kuli ziemskiej	- metoda projektu – samodzielne przygotowanie przez uczniów prezentacji na temat biomów - pogadanka na temat roli klimatu w rozmieszczeniu flory i fauny na kuli ziemskiej	- materiały dydaktyczne przygotowane samodzielnie przez uczniów - mapa fizyczna Świata - mapa klimatyczna Świata - komputer - rzutnik multimedialny	Należy zapoznać uczniów z zasadami pracy na lekcji min. 2 tygodnie przed planowanym terminem zajęć
36.Wpływ człowieka na różnorodność biologiczną Ziemi (rozdział 14.4, 14.5)	1	VIII. 4) VIII. 5) VIII. 6)	- przedstawienie wpływu działalności człowieka na różnorodność biologiczną Ziemi	- wymienia czynniki wpływające na różnorodność biologiczną Ziemi - wyjaśnia jaki wpływ na różnorodność biologiczną Ziemi ma działalność człowieka - wymienia rodzaje ochrony różnorodności biologicznej - omawia i podaje przykłady ochrony in situ i ochrony ex situ	- wskazuje przykłady działalności człowieka, która mogłaby zwiększyć różnorodność biologiczną Ziemi - przygotowuje ulotki/plakaty itp. propagujące ochronę różnorodności biologicznej w najbliższej okolicy - wyjaśnia jaki wpływ na różnorodność biologiczną ma introdukcja obcych gatunków	- przygotowanie plakatów/ulotek propagujących ochronę różnorodności biologicznej najbliższej okolicy - zorganizowanie wystawy zdjęć przedstawiających różnorodność biologiczną najbliższej okolicy - przygotowanie prezentacji multimedialnej na temat ochrony in situ i ex situ różnorodności biologicznej	- materiały plastyczne - arkusze papieru - komputery z dostępem do Internetu - rzutnik multimedialny - zdjęcia najbliższej okolicy wykonane przez uczniów	1-2 tygodnie przed planowaną lekcją należy poprosić uczniów o wykonanie zdjęć przedstawiających różnorodność biologiczną najbliższej okolicy
Dział IV. Ewolucja
37.Pośrednie i bezpośrednie dowody ewolucji (rozdział 15.1-15.3)	1	IX. 1. 1) IX. 1. 3)	- poznanie bezpośrednich i pośrednich dowodów ewolucji świata żywego	- wymienia i omawia bezpośrednie dowody ewolucji: odciski, odlewy, skamieniałości, skamieniałości kompletne - omawia proces powstawania skamieniałości w skałach osadowych - wymienia i omawia dane z embriologii, fizjologii i biochemii, które wskazują na wspólne pochodzenie wszystkich organizmów na Ziemi - omawia metody datowania względnego: metodę stratygraficzną, paleomagnetyczną, pyłkową, typologiczną - omawia metody datowania bezwzględnego: metoda izotopowa, dendrochronologiczna, termoluminescencyjna - wyjaśnia pojęcia: narządy homologiczne, analogiczne, szczątkowe i podaje przykłady	- uzasadnia, że analiza rozmieszczenia organizmów na kuli ziemskiej może dostarczyć dowodów na istnienie ewolucji świata żywego - klasyfikuje dowodu ewolucji na pośrednie i bezpośrednie - ocenia znaczenie poszczególnych dowodów świadczących o ewolucji - uzasadnia na dowolnym przykładzie że ontogeneza jest wiernym powtórzeniem filogenezy - wyjaśnia, że analiza sekwencji genów pozwala na ustalenie pokrewieństw pomiędzy organizmami	- tworzenie mapy myśli na temat: „źródła wiedzy o ewolucji” - opracowywanie w grupach zagadnień związanych z pośrednimi i bezpośrednimi dowodami ewolucji w oparciu o pomoce dydaktyczne i informacje zawarte w podręczniku - dyskusja na temat przydatności współczesnych technik stosowanych w biologii molekularnej w dowodzeniu zjawisk ewolucyjnych	- szkielety kończyn kręgowców (ssaka, gada, ptaka) - preparaty mikroskopowe odnóży stawonogów (odnóża skocznepływne, grzebne itp.) - odlewy muszki ammonita - odciski roślin np. paproci - inkluzje owadów w bursztynie - preparaty obrazujące przebieg rozwoju embrionalnego ryby i płaza, ssaka, ptaka - podręcznik - materiały plastyczne	Lekcję można poprzedzić wycieczką do Muzeum archeologicznego
38.Podstawy klasyfikacji filogenetycznej (rozdział 15.4)	1	IX. 1. 4)	- wyjaśnienie zasad klasyfikacji filogenetycznej organizmów	- wymienia i omawia metody klasyfikacji filogenetycznej- kladystyczną i molekularną wymienia i charakteryzuje typy taksonów: takson monofiletyczny, polifiletyczny i parafiletyczny	- zaznacza na dendrogramie grupę monofiletyczną, polifiletyczną i parafiletyczną - ustala pokrewieństwa pomiędzy organizmami/taksonami na podstawie analizy dendrogramów	- analiza dendrogramów - ustalanie pokrewieństwa pomiędzy organizmami na podstawie danych zawartych na dendrogramach - konstruowanie prostych drzew filogenetycznych za pomocą programu MEGA 6.0 - przeszukiwanie bazy danych sekwencji nukleotydowych GenBank	- przykładowe dendrogramy - komputery z dostępem do internetu - program MEGA 6.0., Bioedit (darmowy dostęp)	Zajęcia powinny odbyć się w pracowni komputerowej
39.Teoria doboru naturalnego (rozdział 16.1, 16.2)	1	IX. 1. 2) IX. 2. 2)	- omówienie teorii doboru naturalnego	- wymienia rodzaje doboru naturalnego - wyjaśnia na dowolnym przykładzie zjawisko preadaptacji, adaptacji i koewolucji - charakteryzuje dobór kierunkowy, stabilizujący i rozrywający - wyjaśnia istotę doboru apostatycznego, płciowego i krewniaczego - omawia działanie doboru kierunkowego na przykładzie melanizmu przemysłowego - podaje przykłady mimetyzmu i mimikry występujące w przyrodzie	- obserwuje działanie doboru naturalnego w przyrodzie - oblicza współczynnik reprodukcji netto R - rozpoznaje na wykresie rozkładu zmienności cechy adaptacyjnej rodzaj doboru naturalnego - uzasadnia, że żywe skamieniałości są przykładem działania doboru stabilizacyjnego - wskazuje różnicę pomiędzy mimetyzmem i mimikrą - uzasadnia, że dobór rozrywający może doprowadzić do specjacji	- obserwacja działania doboru naturalnego w przyrodzie - obliczanie współczynnika reprodukcji netto R - praca z podręcznikiem	- foliogram przedstawiający rodzaje doboru naturalnego - podręcznik - zdjęcia obrazujące zjawisko mimikry i mimetyzmu
40.Zmienność genetyczna – podłoże ewolucji (rozdział 16.3)	1	IX. 2. 1)	- poznanie źródeł zmienności genetycznej	- przedstawia rolę rekombinacji w powstawaniu zmienności organizmów - przedstawia znaczenie mutacji w powstawaniu zmienności organizmów - uzasadnia na dowolnych przykładach, że mutacje mogą zmniejszać lub zwiększać dostosowanie organizmu	- określa wpływ dryfu genetycznego na powstawanie zmienności genetycznej organizmów - za pomocą programu komputerowego przeprowadza symulację wpływu mutacji na zmienność genetyczną populacji	- praca z programami komputerowymi - analiza zmienności organizmów na przykładzie nasion fasoli i liści brzozy	- programy komputerowe http://lcmrschooldistrict.com/roth/PowerPoint_Lectures/chapter17/videos_animations/computer_drift_v2.html http://www.radford.edu/~rsheehy/Gen_flash/popgen/, http://phet.colorado.edu/en/simulation/natural-selection - komputery z dostępem do Internetu - rzutnik multimedialny - nasiona fasoli - liście brzozy - talia kart
41. Prawo Hardy’ego-Weinberga (rozdział17.1, 17.2, 17.3)	1	IX. 3. 1) IX. 3. 2)	- omówienie założeń prawa Hardy-ego-Weinberga	- omawia na dowolnych przykładach założenia reguły Hardy’ego-Weinberga - wyjaśnia czy w przyrodzie w warunkach naturalnych możliwe są do spełnienia postulaty zawarte w regule Hardy’ego-Weinberga	- wylicza częstość genotypów i alleli w populacji znajdującej się w stanie równowagi genetycznej - podaje przykłady zastosowania reguły Hardy’ego-Weinberga w praktyce	- obliczanie częstości genotypów i alleli w populacji znajdującej się w stanie równowagi genetycznej - praca z tekstem - pogadanka na temat „Czy warunki postulatu Henry’ego-Weinberga są możliwe do spełnienia w środowisku naturalnym?”	- zadania tekstowe - podręcznik
42. Wpływ doboru naturalnego na frekwencję alleli w populacji (rozdział 17.4)	1	IX. 2. 2) IX. 2. 3) IX. 3. 3) IX. 3. 4)	- omówienie wpływu doboru naturalnego na frekwencję alleli w populacji	- określa skutki działania doboru naturalnego w przypadku chorób warunkowanych przez allele dominujące - określa skutki działania doboru naturalnego w przypadku chorób warunkowanych przez allele recesywne	-wyjaśnia dlaczego pląsawica Huntingtona utrzymuje się w populacji pomimo tego, że jest warunkowana przez allel dominujący - wyjaśnia na przykładzie mukowiscydozy lub anemii sierpowatej zjawisko naddominacji	- analiza częstości występowania pląsawicy Huntingtona i mukowiscydozy w populacji ludzkiej	- dane statystyczne dotyczące częstości występowania pląsawicy Huntingtona i mukowiscydozy w populacji ludzkiej
43. Specjacja (rozdział 18)	1	IX. 4. 1)	- poznanie zjawiska specjacji i czynników warunkujących specjację	- przedstawia różne definicje gatunku różniące się od koncepcji biologicznej - omawia poszczególne rodzaje specjacji - wymienia rodzaje specjacji - porównuje specjacje allopatryczną, sympatryczną i parapatryczną - wyjaśnia zjawisko hybrydyzacji i przedstawia jego konsekwencje - wskazuje różnice pomiędzy specjacją radiacyjną i filetyczną - omawia specjację stopniową i skokową	- uzasadnia celowość podziału specjacji allopatrycznej na wikariancyjną i perypatryczną - klasyfikuje specjacje ze względu na kryterium paleontologiczne i tempo zachodzących zmian	- praca z tekstem – charakterystyka rodzajów specjacji - pogadanka na temat biologicznej definicji gatunku	Schematy obrazujące rodzaje specjacji
44. Czynniki warunkujące specjację (rozdział 18)	1	IX. 4. 2) IX. 4. 3)	- omówienie czynników warunkujących specjację	- uzasadnia, że izolacja geograficzna jest najważniejszym czynnikiem powstawania nowych gatunków - wymienia czynniki wpływające na specjację sympatryczną - wymienia rodzaje barier rozrodczych prezygotycznych i postzygotycznych	- ocenia wpływ zmiany frekwencji alleli i poliploidyzacji na specjację sympatryczną - uzasadnia na dowolnym przykładzie że czynniki cytoplazmatyczne odgrywają znaczącą rolę w procesie specjacji sympatrycznej - wyjaśnia na dowolnym przykładzie wpływ dryfu kontynentalnego na wykształcenie się nowych gatunków zwierząt	„burza mózgów” – czynniki warunkujące specjację - praca z podręcznikiem - graficzne przedstawienie barier prezygotycznych i postzygotycznych	- podręcznik
45. Dryf genetyczny (rozdział 18.5)	1	IX. 3. 5)	- omówienie wpływu dryfu genetycznego na zmianę frekwencji genów	- omawia efekt założyciela oraz efekt wąskiego gardła - podaje przykłady efektu założyciela i efektu wąskiego gardła - omawia zjawisko radiacji adaptacyjnej na przykładzie „zięb Darwina”	- ocenia znaczenie dryfu genetycznego w przebiegu procesów ewolucyjnych	- demonstracja „efektu założyciela” oraz „efektu wąskiego gardła" - pogadanka na temat znaczenia dryfu genetycznego w ewolucji - „burza mózgów” – przykłady dryfu genetycznego	- kolorowe kulki - butelka z wąską szyjką - dwa pudełka (mniejsze i większe)
46.Podstawy biogenezy – hipotezy powstania życia na Ziemi (rozdział 19.1, 19.2)	1	IX. 5. 1)	Omówienie teorii biogenezy, tłumaczących sposób pojawienia się życia na Ziemi	- wyjaśnia koncepcję biogenezy proponowaną przez Oparina - omawia główne założenia alternatywnych do teorii Oparina hipotez biogenezy - przedstawia założenia teorii Oparina - wyjaśnia pojęcia: koacerwaty, protobionty, eobionty, rybozymy, ryft - przedstawia proces powstania komórki prokariotycznej z koacerwatów - przedstawia założenia koncepcji „Świat RNA”	- przedstawia argumenty wskazujące na monofiletyczne pochodzenie wszystkich organizmów na Ziemi - analizuje przebieg i ocenia znaczenie naukowe doświadczenie Millera	- referaty – omówienie teorii biogenezy - dyskusja na temat: „czy Oparinowski model powstania życia na Ziemi jest sprzeczny z biblijnym obrazem stworzenia świata?”	Animacja przedstawiająca początki życia na Ziemi http://scholaris.pl/zasob/72469?eid[]=SRE&sid[]=BIOL5&bid=0&iid=&query=ewolucja&api=
47. Podstawy biogenezy – wymieranie i radiacja adaptacyjna (rozdział 19.3, 19.4)	1	IX. 5. 2) IX. 5. 3)	- omówienie przyczyn wymierania i mechanizmu radiacji adaptacyjnej	- wymienia i omawia przyczyny wymierania organizmów - wymienia sytuacje prowadzące do radiacji adaptacyjnej - wyjaśnia pojęcia: dywergencja (ewolucja rozbieżna), konwergencja (ewolucja zbieżna), paralelizm ewolucyjny - wymienia przyczyny wymierania organizmów - wymienia sytuacje prowadzące do radiacji adaptacyjnej - wyjaśnia pojęcia: dywergencja (ewolucja rozbieżna), konwergencja (ewolucja zbieżna), paralelizm ewolucyjny	- wyjaśnia proces radiacji adaptacyjnej na przykładzie trąbowców lub łuskaczy z rodziny Fringllidae - uzasadnia, że narządy homologiczne powstają w wyniku dywergencji, a narządy analogiczne są skutkiem konwergencji	Metoda aktywizująca – „kula śniegowa” – przyczyny wymierania - obserwacja preparatów makroskopowych szkieletów kończyn kręgowców - obserwacja przykładów narządów analogicznych – np. skrzydła ptaka i skrzydła owada	- schematy/foliogramy obrazujące radiację adaptacyjną - preparaty makroskopowe szkieletów kończyn kręgowców - preparat mikroskopowy skrzydła owada
48. Dzieje Ziemi (rozdział 19.4)	1	IX. 5. 4)	- przedstawienie najważniejszych wydarzeń jakie miały miejsce w historii Ziemi	- wymienia i charakteryzuje eony: fanerozoik i kryptozoik - wymienia najważniejsze wydarzenia jakie miały miejsce w kolejnych erach - wymienia okresy i epoki w dziejach Ziemi - wymienia najważniejsze wydarzenia jakie miały miejsce w kolejnych epokach	- wyjaśnia, które wydarzenia odegrały najistotniejszą rolę w historii Ziemi - potrafi uszeregować chronologicznie wydarzenia mające miejsce w poszczególnych erach/epokach	- referaty przygotowane przez uczniów, omawiające najważniejsze wydarzenia w historii Ziemi Metoda ‘linia czasu’ – graficzne przedstawienie historii życia na Ziemi - interpretacja materiału filmowego	- arkusze papieru - materiały plastyczne - komputer - rzutnik multimedialny - film http://www.cda.pl/video/5955504/Historia-ziemi-w-minute	2 tygodnie przed planowaną lekcją należy wybrać uczniów, którzy przygotują krótkie (5 minut) referaty
49. Podstawy antropogenezy – człowiek a inne zwierzęta (rozdział 20.1)	1	IX. 6. 1)	- porównanie człowieka z naczelnymi i innymi przedstawicielami rodziny człowiekaowatych	- wyjaśnia pojęcie antropogenezy - przedstawia pozycję systematyczną człowieka - wymienia cechy pozwalające na zaliczenie człowieka do rzędu naczelnych, podrzędu małp właściwych i nadrodziny małp człekokształtnych - wymienia cechy człowieka odróżniające go od małp człekokształtnych	- uzasadnia celowość zmian budowy czaszki hominidów w kierunku czaszki ludzkiej - porównuje budowę czaszki człowieka i małpy człekokształtnej - analizuje drzewo filogenetyczne naczelnych - wskazuje różnice pomiędzy kladogramem małp człekokształtnych w ujęciu tradycyjnym i molekularnym	- analiza kladogramu małp człekokształtnych - praca z materiałem ilustracyjnym - dyskusja na temat: „ rasy ludzkie czyli jesteśmy tacy sami czy inni”	- kladogram małp człekokształtnych - schematy ilustrujące budowę dłoni, stopy, czaszki, miednicy człowieka i małp człekokształtnych
50. Ewolucja człowieka (rozdział 20.2)	1	IX. 5. 2)	- poznanie ewolucji hominidów	- wymienia przodków współczesnych małp człekokształtnych - wymienia w kolejności chronologicznej gatunki australopiteków - wymienia przyczyny hominizacji małp afrykańskich - wymienia przyczyny hominizacji małp afrykańskich	- przedstawia drzewo rodowe hominidów - wskazuje główne kierunki rozprzestrzeniania się rodzaju człowiek z Afryki	- metoda aktywizująca „linia czasu” – śledzenie ewolucji hominidów - praca z podręcznikiem	- arkusze papieru -materiały plastyczne -podręcznik
51. Charakterystyka hominidów (rozdział 20.3)	1	IX. 5. 3)	- omówienie cech charakterystycznych przedstawicieli hominidów	- wymienia przedstawicieli hominidów w kolejności chronologicznej - wymienia cechy charakterystyczne dla przedstawicieli hominidów omawia ewolucję kulturową hominidów	- rozpoznaje na rysunkach czaszki hominidów i wskazuje cechy ich budowy, które umożliwiły ich identyfikację	- analiza porównawcza budowy czaszki u przedstawicieli hominidów - praca z tekstem – opracowywanie charakterystyki hominidów na podstawie tekstów źródłowych	- czaszka Homo sapiens - zdjęcia czaszek homidów - teksty źródłowe dotyczące hominidów	Przed planowaną lekcją warto zorganizować wycieczkę do Muzeum Antropologii