Wymagania edukacyjne edukacyjne – biologia poziom rozszerzony rok szkolny 2019/2020

zawierają  szczegółowy wykaz wiadomości i umiejętności, które uczeń powinien opanować po omówieniu poszczególnych lekcji z podręcznika Biologia na czasie – zakres podstawowy. Jest on niezastąpiony przy obiektywnej ocenie postępów ucznia w nauce.

Poziomy oczekiwanych osiągnięć ucznia

Wymagania podstawowe	Wymagania ponadpodstawowe
konieczne (na stopień dopuszczający) podstawowe (na stopień dostateczny)	rozszerzające (na stopień dobry) dopełniające (na stopień bardzo dobry)
obejmują treści i umiejętności	obejmują treści i umiejętności
– najważniejsze w uczeniu się biologii	– złożone i mniej przystępne niż zaliczone do wymagań podstawowych
– łatwe dla ucznia nawet mało zdolnego	– wymagające korzystania z różnych źródeł informacji
– często powtarzające się w procesie nauczania	– umożliwiające rozwiązywanie problemów
– określone programem nauczania na poziomie nieprzekraczającym wymagań zawartych w podstawie programowej	– pośrednio użyteczne w życiu pozaszkolnym
– użyteczne w życiu codziennym	– pozwalające łączyć wiedzę z różnych przedmiotów i dziedzin

Stopnie szkolne

Stopień dopuszczający

Stopień dopuszczający można wystawić uczniowi, który przyswoił treści konieczne. Taki uczeń

z pomocą nauczyciela jest w stanie nadrobić braki w podstawowych umiejętnościach.

Stopień dostateczny

Stopień dostateczny może otrzymać uczeń, który opanował wiadomości podstawowe i z niewielką pomocą nauczyciela potrafi rozwiązać podstawowe problemy. Analizuje również proste zależności, a także próbuje porównywać, wnioskować i zajmować określone stanowisko.

Stopień dobry

Stopień dobry można wystawić uczniowi, który przyswoił treści rozszerzające, właściwie stosuje terminologię przedmiotową, a także wiadomości w sytuacjach typowych wg wzorów znanych z lekcji

i podręcznika, rozwiązuje typowe problemy z wykorzystaniem poznanych metod, samodzielnie pracuje z podręcznikiem i materiałem źródłowym oraz aktywnie uczestniczy w zajęciach.

Stopień bardzo dobry

Stopień bardzo dobry może otrzymać uczeń, który opanował treści dopełniające. Potrafi on samodzielnie interpretować zjawiska oraz bronić swych poglądów.

Stopień celujący

Stopień celujący może otrzymać uczeń, który opanował treści wykraczające poza informacje zawarte w podręczniku. Potrafi on selekcjonować i hierarchizować wiadomości, z powodzeniem bierze udział w konkursach i olimpiadach przedmiotowych, a także pod okiem nauczyciela prowadzi własne prace badawcze.

Wymagania edukacyjne – biologia poziom rozszerzony rok szkolny 2019/2020

Plan wynikowy z wymaganiami edukacyjnymi przedmiotu [Biologia] w zakresie [rozszerzonym] do podręcznika [II] szkoły [LO]

Temat	Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń:	Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń:	Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń:	Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń:	Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń:
Dział 1. Metabolizm
1. Enzymy	– omawia budowę enzymu – zapisuje symbolami przebieg reakcji	– definiuje terminy: holoenzym, apoenzym, grupa prostetyczna, centrum aktywne enzymu – wyjaśnia, na czym polega specyficzność działania enzymów	– wyjaśnia, dlaczego enzymy są nazywane biologicznymi katalizatorami – omawia modele wyjaśniające specyficzność wiązania substratu przez enzym: model klucza i zamka oraz model indukcyjnego dopasowania	– wyjaśnia różnice między koenzymem i grupą prostetyczną – klasyfikuje enzymy ze względu na rodzaj katalizowanej reakcji – uzasadnia stwierdzenie „jeden enzym – jedna reakcja chemiczna”	– omawia rolę kofaktora w przebiegu reakcji enzymatycznej – planuje i przeprowadza doświadczenie, w którym wykrywa katalazę w bulwie ziemniaka
2. Przebieg reakcji enzymatycznych	– wymienia czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznej	– analizuje wpływ wybranych czynników na przebieg reakcji enzymatycznej	– wyjaśnia, jak zmienia się energia układu podczas reakcji katalizowanej przez enzym	– omawia kinetykę reakcji enzymatycznej – charakteryzuje stałą Michaelisa	– wykazuje doświadczalnie wpływ temperatury i pH na przebieg reakcji katalizowanej przez enzym – planuje i przeprowadza doświadczenie, w którym sprawdza, czy enzymy ulegają zużyciu w trakcie reakcji
3. Regulacja aktywności enzymów. Rybozymy	– wymienia sposoby regulacji aktywności enzymów	– omawia sposoby regulacji aktywności enzymów i podaje przykłady	– wyjaśnia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego w działaniu enzymów	– porównuje różne sposoby regulacji aktywności enzymów	– omawia budowę i mechanizm działania rybozymów
4. Przenośniki energii	– podaje przykłady reakcji endoergicznej i egzoergicznej	– omawia budowę cząsteczki ATP	– omawia cykl przemian ATP – ADP w komórce – zapisuje reakcje syntezy i rozpadu ATP	– wymienia i charakteryzuje sposoby syntezy ATP – ocenia znaczenie ATP w metabolizmie komórki	– zapisuje reakcje chemiczne fosforylacji substratowej, oksydacyjnej i fotosyntetycznej
5. Inne uniwersalne przenośniki	– wymienia najważniejsze przenośniki elektronów i wodoru w komórce	– porównuje formę utlenioną i zredukowaną najważniejszych przenośników	– podaje przykłady szlaków metabolicznych, w których są wykorzystywane omawiane przenośniki	– omawia budowę koenzymu A i wyjaśnia jego funkcje w komórce	– analizuje mechanizm powstawania acetylo-CoA
6. Szlaki metaboliczne. Katabolizm i anabolizm	– podaje przykłady reakcji katabolicznych i anabolicznych oraz najważniejszych szlaków metabolicznych w komórce	– definiuje pojęcia: katabolizm, anabolizm, szlak metaboliczny – porównuje reakcje anaboliczne i kataboliczne	– omawia typowy cykl przemian metabolicznych – porównuje szlak metaboliczny z cyklem metabolicznym	– wyjaśnia na dowolnym przykładzie, na czym polega oszczędność i optymalizacja metabolizmu	– podaje przykłady zachwiania równowagi między reakcjami anabolicznymi i katabolicznymi w organizmie
7. Oddychanie komórkowe. Glikoliza	– wymienia rodzaje oddychania komórkowego – wymienia etapy tlenowego oddychania komórkowego	– podaje przykłady organizmów przeprowadzających fermentację – wskazuje miejsce zachodzenia glikolizy w komórce	– wymienia substraty i produkty glikolizy – zapisuje ogólne równanie oddychania tlenowego – porównuje oddychanie tlenowe i beztlenowe	– omawia przebieg procesu glikolizy – wyjaśnia rolę oddychania komórkowego u organizmów heterotroficznych i autotroficznych	– przedstawia bilans energetyczny glikolizy
8. Metabolizm pirogronianu	– wymienia rodzaje fermentacji	– podaje substraty i produkty fermentacji mleczanowej i alkoholowej – wymienia miejsca w organizmie człowieka, w których zachodzi fermentacja mleczanowa	– omawia przebieg fermentacji mleczanowej i alkoholowej – porównuje fermentacje mleczanową i alkoholową	– zapisuje reakcje chemiczne fermentacji mleczanowej i alkoholowej – porównuje wydajność energetyczną oddychania tlenowego i beztlenowego – przedstawia przebieg i lokalizację w komórce reakcji pomostowej	– omawia proces glukoneogenezy i określa jego rolę w metabolizmie – omawia znaczenie reakcji pomostowej w oddychaniu komórkowym
9. Cykl Krebsa	– wskazuje miejsce w komórce, w którym zachodzi cykl Krebsa	– wymienia produkty i substraty cyklu Krebsa – wskazuje, czy cykl Krebsa jest procesem anabolicznym czy katabolicznym	– omawia przebieg cyklu Krebsa	– ocenia znaczenie cyklu Krebsa w przebiegu oddychania komórkowego – omawia zmiany liczby atomów węgla w cząsteczkach ulegających przemianie w cyklu Krebsa	– wyjaśnia, dlaczego cykl Krebsa nie będzie zachodził w warunkach beztlenowych – przedstawia bilans cyklu Krebsa
10. Utlenianie w łańcuchu oddechowym	– lokalizuje proces utleniania w łańcuchu oddechowym w komórce	– wymienia substraty i produkty utleniania w łańcuchu oddechowym	– analizuje transport protonów i elektronów w czasie utleniania w łańcuchu oddechowym – wskazuje, w których etapach utleniania w łańcuchu oddechowym powstaje transbłonowy gradient protonów	– wyjaśnia znaczenie transportu protonów i elektronów w łańcuchu oddechowym	– omawia budowę syntazy ATP – omawia bilans utleniania w łańcuchu oddechowym
11. Metabolizm kwasów tłuszczowych	– wymienia związki chemiczne będące źródłem energii w komórce	– podaje przykłady przemian tłuszczowców	– analizuje przebieg procesu β-oksydacji i syntezy kwasów tłuszczowych	– porównuje przebieg procesu β-oksydacji i syntezy kwasów tłuszczowych	– wskazuje różnice w utlenianiu kwasów tłuszczowych nasyconych i nienasyconych
12. Metabolizm aminokwasów	– podaje przykłady przemian związków azotowych – wymienia szlaki metaboliczne występujące u roślin i zwierząt	– omawia metabolizm aminokwasów w komórce – wymienia substraty i produkty cyklu mocznikowego	– omawia przebieg cyklu mocznikowego w komórce – wyjaśnia, na czym polega uniwersalność szlaków metabolicznych	– analizuje współzależność procesów metabolicznych – omawia znaczenie cyklu mocznikowego w regulacji gospodarki wodnej organizmu	– zapisuje reakcję cyklu mocznikowego
13. Wprowadzenie do fotosyntezy	– dzieli organizmy na fotoautotrofy i chemoautotrofy – wymienia barwniki fotosyntetyczne – wskazuje lokalizację procesu fotosyntezy w komórce roślinnej – wymienia fazy fotosyntezy	– wyjaśnia różnice między fotoautotrofami i chemoautotrofami – zapisuje ogólne równanie fotosyntezy – określa cel fazy jasnej i ciemnej fotosyntezy oraz warunki, w jakich zachodzą	– omawia budowę cząsteczki chlorofilu – określa rolę barwników pomocniczych w procesie fotosyntezy	– analizuje budowę cząsteczki chlorofilu pod kątem pełnionej funkcji – analizuje wpływ warunków środowiska zewnętrznego na rodzaj i ilość barwników fotosyntetycznych w liściach	– rozpoznaje widma absorpcyjne barwników fotosyntetycznych – rozdziela barwniki fotosyntetyczne metodą chromatografii bibułowej i metodą Krausa – wykrywa antocyjany w liściach i owocach
14. Faza jasna fotosyntezy	– wskazuje lokalizację fazy jasnej fotosyntezy w komórce roślinnej – przedstawia cel i efekt fazy jasnej fotosyntezy	– wymienia substraty i produkty fazy jasnej fotosyntezy – omawia budowę fotosystemu – definiuje pojęcia: fosforylacja cykliczna, niecykliczna, siła asymilacyjna	– omawia przebieg fazy jasnej fotosyntezy – analizuje transport elektronów i protonów podczas fazy jasnej fotosyntezy – porównuje fosforylację cykliczną i niecykliczną	– analizuje i interpretuje wykresy przedstawiające wpływ wybranych czynników na przebieg procesu fotosyntezy – uzasadnia, że fosforylacja fotosyntetyczna jest zgodna z założeniami hipotezy chemiosmotycznej Mitchella – wskazuje, w jakich warunkach będzie zachodzić fosforylacja cykliczna	– ocenia znaczenie atomów manganu w przebiegu fazy jasnej fotosyntezy
15. Faza ciemna fotosyntezy	– wskazuje lokalizację cyklu Calvina w komórce roślinnej – podaje efekt fazy ciemnej fotosyntezy – wymienia etapy fazy ciemnej fotosyntezy	– wymienia substraty i produkty cyklu Calvina	– omawia przebieg fazy ciemnej fotosyntezy – porównuje fotosyntezę tlenową i beztlenową	– wyjaśnia rolę enzymu karboksylazy rybulozo-1,5-bifosforanu w przebiegu fazy ciemnej fotosyntezy – przedstawia bilans fotosyntezy	– ocenia znaczenie procesu fotosyntezy dla funkcjonowania ekosystemów i istnienia życia na Ziemi – analizuje wydajność poszczególnych etapów fotosyntezy – porównuje fotosyntezę beztlenową z chemosyntezą
16. Czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy	– wymienia czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy – klasyfikuje czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy na zewnętrzne i wewnętrzne	– omawia wpływ wybranych czynników na intensywność fotosyntezy – określa związek między warunkami środowiska naturalnego a typem fotosyntezy	– omawia istotę procesu fotooddychania – omawia przebieg fotosyntezy typu C4 i CAM	– analizuje i interpretuje wykresy przedstawiające wpływ niektórych czynników na przebieg fotosyntezy – wyjaśnia, dlaczego fotooddychanie jest niekorzystne dla roślin – porównuje fotosyntezę typu C3 z fotosyntezą C4 i CAM	– projektuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ wybranego czynnika (np. temperatury, intensywności światła, stężenia dwutlenku węgla) na intensywność fotosyntezy – wyjaśnia podwójną rolę enzymu rubisco
17. Chemosynteza	– przedstawia ogólną charakterystykę chemosyntezy – podaje przykłady organizmów przeprowadzających chemosyntezę	– omawia przebieg procesu chemosyntezy – wymienia rodzaje chemosyntezy ze względu na rodzaj związków chemicznych będących źródłem energii	– wymienia przykłady organizmów należących do chemolitotrofów i chemoorganotrofów – porównuje przebieg i efekt fotosyntezy i chemosyntezy	– ocenia znaczenie chemosyntezy w ekosystemach – przedstawia bilans chemosyntezy – omawia rolę bakterii chemosyntetyzujących w obiegu pierwiastków w przyrodzie	– zapisuje równania reakcji chemosyntezy
18. Gospodarka wodna roślin	– wymienia przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne do pobierania wody przez roślinę – wymienia czynniki wpływające na gospodarkę wodną roślin	– definiuje pojęcia: transpiracja, potencjał wody, gutacja, osmoza – przedstawia drogę transportu wody w korzeniu	– porównuje symplastowy i apoplastowy transport wody w korzeniu – wyjaśnia rolę transpiracji w pobieraniu wody przez roślinę – charakteryzuje mechanizm parcia korzeniowego	– wymienia rodzaje wody w glebie – wyjaśnia, czym jest susza fizjologiczna i wskazuje jej przyczyny – analizuje znaczenie różnicy potencjałów wody między glebą, rośliną a powietrzem w pobieraniu wody przez roślinę	– bada wpływ czynników zewnętrznych na szybkość pobierania wody przez roślinę – porównuje rośliny hydrostabilne i hydrolabilne
19. Gospodarka mineralna i transport substancji organicznych w roślinie	– określa, w jakiej postaci substancje mineralne są pobierane przez rośliny – wymienia tkanki biorące udział w transporcie substancji organicznych w roślinie i określa kierunki tego transportu	– omawia transport soli mineralnych w roślinie – omawia mechanizm transportu asymilatów roślinie	– wyjaśnia rolę symbiozy między roślinami wyższymi a grzybami w pobieraniu wody i soli mineralnych	– wyjaśnia, na czym polega załadunek i rozładunek floemu – porównuje transport wody i substancji organicznych w roślinie	– planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ soli mineralnych na wzrost rośliny oraz wpływ pH gleby na pobieranie substancji mineralnych przez roślinę
20. Ruchy roślin	– wymienia rodzaje ruchów roślin – klasyfikuje ruchy roślin ze względu na typ bodźca	– definiuje taksje, nastie i tropizmy – podaje przykłady taksji, nastii i tropizmów	– porównuje taksje, nastie i tropizmy – analizuje mechanizmy ruchów roślin	– omawia mechanizmy ruchów roślin – omawia mechanizm otwierania i zamykania aparatów szparkowych	– ocenia biologiczne znaczenie ruchów roślin
21. Hormony roślinne. Fotoperiodyzm	– klasyfikuje hormony roślinne – wymienia czynniki zewnętrzne wpływające na proces kwitnienia roślin	– charakteryzuje hormony roślinne – omawia wpływ wybranych czynników zewnętrznych na proces kwitnienia roślin	– wyjaśnia, na czym polega zjawisko fotoperiodyzmu roślin – podaje przykłady roślin dnia krótkiego i długiego	– analizuje wpływ auksyn, giberelin, cytokinin, etylenu i ABA na wzrost i rozwój roślin	– ocenia znaczenie syntetycznych regulatorów wzrostu roślin
Dział 2. Człowiek
22. Układy narządów człowieka i ich tkankowa budowa	– wymienia układy narządów w organizmie człowieka	– wymienia główne jamy ciała człowieka i znajdujące się w nich narządy	– omawia główną rolę poszczególnych układów narządów w ciele człowieka	– wskazuje na modelu budowy anatomicznej człowieka rozmieszczenie narządów wewnętrznych w obrębie jam ciała	– wskazuje powiązania funkcjonalne i strukturalne między narządami i układami
23. Homeostaza organizmu człowieka	– wymienia czynniki wpływające na utrzymanie homeostazy organizmu	– definiuje homeostazę – wymienia czynniki wpływające na gospodarkę wodną organizmu	– omawia mechanizmy regulacji ciśnienia tętniczego krwi	– analizuje rolę antagonistycznego działania glukagonu i insuliny w regulacji poziomu glukozy we krwi	– porównuje reakcje termoregulacyjne organizmu w sytuacji podwyższenia i obniżenia temperatury ustroju
24. Czynniki zaburzające homeostazę	– wymienia czynniki wpływające na zaburzenie homeostazy	– klasyfikuje czynniki zaburzające homeostazę – omawia wpływ wybranych czynników biologicznych na zaburzenie homeostazy	– charakteryzuje zaburzenia homeostazy spowodowane stosowaniem używek i narkotyków – klasyfikuje substancje uzależniające	– analizuje wpływ stresu na homeostazę organizmu – proponuje działania mające na celu ograniczenie negatywnego wpływu stresu i uzależnień na organizm człowieka	– omawia działanie układu nerwowego i hormonalnego w warunkach stresu
25. Budowa szkieletu człowieka	– wymienia elementy układu ruchu człowieka – wymienia elementy szkieletu człowieka – wymienia funkcje układu szkieletowego człowieka – wymienia wady postawy	– klasyfikuje kości ze względu na ich budowę – podaje przykłady różnych typów kości – omawia budowę kości długiej – omawia skład chemiczny kości – klasyfikuje połączenia kości w szkielecie – omawia budowę stawu	– podaje przykłady różnych typów połączeń kości w szkielecie – klasyfikuje stawy i podaje przykłady – porównuje połączenia ścisłe i ruchome kości – opisuje budowę szkieletu osiowego i szkieletu kończyn człowieka	– rozróżnia elementy szkieletu człowieka – wskazuje różnice w budowie poszczególnych kręgów kręgosłupa – wskazuje adaptacje w szkielecie do utrzymania pionowej postawy ciała – analizuje przyczyny wad postawy i schorzeń układu szkieletowego człowieka	– wykazuje doświadczalnie obecność związków organicznych i składników mineralnych w kościach – omawia związek między dietą i trybem życia a występowaniem wad postawy i chorób układu szkieletowego człowieka
26. Mechanizm skurczu mięśnia	– omawia budowę mięśnia szkieletowego	– omawia budowę sarkomeru oraz miofilamentów aktynowych i miozynowych	– omawia biochemiczny mechanizm skurczu mięśnia – porównuje strukturę sarkomeru w czasie skurczu i rozkurczu mięśnia	– klasyfikuje skurcze mięśniowe – omawia fazy skurczu mięśnia	– wyjaśnia rolę troponiny i tropomiozyny w skurczu mięśnia – porównuje skurcz izotoniczny i izometryczny mięśnia szkieletowego
27. Główne grupy mięśni	– omawia budowę zewnętrzną mięśni szkieletowych – klasyfikuje mięśnie ze względu na liczbę przyczepów – wymienia główne grupy mięśni	– podaje przykłady mięśni brzucha, klatki piersiowej, obręczy barkowej i kończyny górnej oraz obręczy miednicznej i kończyny dolnej	– wyjaśnia antagonizm pracy mięśni szkieletowych – wskazuje grupy mięśni działające antagonistycznie	– wskazuje lokalizację głównych mięśni w układzie mięśniowym człowieka – wymienia i omawia czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała	– porównuje antagonistyczne i synergistyczne działanie mięśni
28. Energia i aktywność fizyczna	– wymienia sposoby pozyskiwania energii do pracy mięśni	– omawia sposoby pozyskiwania energii do skurczu mięśni: fosfokeratynowy, mleczanowy i tlenowy	– porównuje różne sposoby pozyskiwania energii do skurczu mięśni	– wyjaśnia różnice między długiem tlenowym a deficytem tlenowym – omawia wpływ wysiłku fizycznego na układ kostny i mięśniowy	– wyjaśnia, jak zmienia się zużycie tlenu w czasie wysiłku fizycznego
29. Składniki pokarmowe ich rola i źródła	– wymienia główne składniki pokarmu – klasyfikuje witaminy	– wskazuje produkty będące źródłem określonych składników pokarmu – podaje źródło witamin	– charakteryzuje rolę tłuszczów, białek i węglowodanów w funkcjonowaniu organizmu człowieka – omawia rolę witamin	– omawia przyczyny i skutki awitaminoz	– omawia rolę błonnika w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego człowieka – wykrywa witaminę C w produktach spożywczych
30. Budowa układu pokarmowego	– wymienia odcinki układu pokarmowego człowieka – wymienia gruczoły przewodu pokarmowego	– omawia budowę i funkcje poszczególnych odcinków układu pokarmowego – omawia budowę i funkcję gruczołów przewodu pokarmowego – wymienia grupy enzymów trawiennych	– wymienia i analizuje przystosowania w budowie układu pokarmowego do pełnionych funkcji – wskazuje lokalizację poszczególnych elementów układu pokarmowego – wymienia i charakteryzuje enzymy trawienne	– omawia rolę symbiotycznej mikroflory jelita grubego – omawia proces trawienia białek, węglowodanów i lipidów	– wyjaśnia podwójną rolę trzustki w organizmie człowieka – uzasadnia konieczność produkcji niektórych enzymów trawiennych w postaci nieaktywnych proenzymów
31. Zapotrzebowanie energetyczne organizmu	– omawia zasady racjonalnego żywienia – wymienia wskaźniki masy ciała – wymienia choroby będące efektem nieprawidłowego odżywiania się	– charakteryzuje wskaźniki masy ciała – wymienia czynniki wpływające na zapotrzebowanie energetyczne organizmu – charakteryzuje bulimię, anoreksję i otyłość	– oblicza wskaźniki masy ciała – porównuje podłoże i objawy bulimii i anoreksji – analizuje wpływ diety na zdrowie człowieka	– konstruuje jadłospis zgodnie z zapotrzebowaniem energetycznym organizmu  – uzasadnia konieczność indywidualnego doboru diety	– określa zawartość białek, węglowodanów i lipidów w swojej diecie i w zbilansowanej diecie ucznia
32. Budowa układu oddechowego	– wymienia elementy układu oddechowego – omawia funkcje układu oddechowego	– omawia budowę i funkcję poszczególnych odcinków układu oddechowego	– wymienia i analizuje przystosowania w budowie układu oddechowego do pełnionych funkcji – wskazuje lokalizację poszczególnych elementów układu oddechowego	– wyjaśnia mechanizm powstawania głosu	– analizuje budowę układu oddechowego człowieka jako organizmu stałocieplnego
33. Mechanizm wymiany gazowej	– omawia mechanizm wentylacji płuc – wskazuje różnice między powietrzem wdychanym i wydychanym	– wyjaśnia istotę oddychania zewnętrznego i wewnętrznego – rozpoznaje na schematach fazę wentylacji płuc	– omawia transport gazów oddechowych w procesie wymiany gazowej	– omawia rolę hemoglobiny oraz różnicy stężeń gazów oddechowych w wymianie gazowej – omawia bilans wymiany gazowej w płucach	– określa doświadczalnie pojemność życiową i objętość oddechową płuc
34. Zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego	– wymienia najczęstsze choroby układu oddechowego – omawia zasady higieny i profilaktyki układu oddechowego	– charakteryzuje najczęstsze choroby układu oddechowego	– analizuje zagrożenia dla układu oddechowego wynikające z zanieczyszczenia środowiska – przedstawia propozycję ćwiczeń usprawniających pracę układu oddechowego	– omawia metody leczenia chorób układu oddechowego	– opisuje zmiany w układzie oddechowym człowieka zachodzące w czasie pierwszego krzyku
35. Budowa układu krwionośnego	– wymienia elementy układu krwionośnego – omawia funkcje układu krwionośnego – wymienia rodzaje naczyń krwionośnych – opisuje mały i duży obieg krwi	– opisuje budowę i funkcje poszczególnych elementów układu krwionośnego – porównuje rodzaje naczyń krwionośnych – definiuje objętość wyrzutową serca i pojemność minutową serca	– analizuje związek budowy serca z pełnioną funkcją – opisuje cykl pracy serca – wymienia i charakteryzuje typy sieci naczyń krwionośnych – wyjaśnia rolę zastawek w przepływie krwi w układzie krwionośnym	– wymienia i charakteryzuje zaburzenia rytmu pracy serca – potrafi zmierzyć tętno i ciśnienie tętnicze krwi za pomocą ciśnieniomierza zegarowego	– wyjaśnia automatyzm pracy serca – analizuje elektrokardiogramy
36. Funkcje krwi	– wymienia elementy morfotyczne krwi – wymienia i omawia funkcje krwi – wymienia grupy krwi	– omawia budowę i funkcje poszczególnych elementów morfotycznych krwi	– rozpoznaje elementy morfotyczne krwi – wyjaśnia podstawowe zasady transfuzji krwi – omawia mechanizm konfliktu serologicznego	– analizuje mechanizm krzepnięcia krwi – omawia czynniki wpływające na erytropoezę	– interpretuje wyniki podstawowych badań morfologicznych i biochemicznych krwi
37. Choroby układu krwionośnego	– wymienia choroby układu krwionośnego – wymienia wady serca	– charakteryzuje choroby układu krwionośnego – omawia wrodzone wady serca	– omawia przyczyny chorób układu krwionośnego	– proponuje zasady profilaktyki chorób układu krwionośnego	– wskazuje związek między rozwojem cywilizacji a zwiększoną liczbą osób cierpiących na choroby układu krwionośnego
38. Elementy układu odpornościowego	– wymienia elementy układu odpornościowego – wymienia mechanizmy obronne ustroju	– omawia budowę i funkcje poszczególnych elementów układu odpornościowego – klasyfikuje rodzaje odporności – definiuje pojęcia: odporność humoralna, odporność komórkowa, odporność swoista, odporność nieswoista	– wymienia elementy pierwszej, drugiej i trzeciej linii obrony i je charakteryzuje – porównuje odporność czynną i bierną oraz odporność swoistą i nieswoistą	– ocenia znaczenie fagocytozy w rozwoju swoistej odpowiedzi immunologicznej – wyraża swoje zdanie na temat szczepień ochronnych	– omawia i porównuje układ dopełniacza oraz białka fazy ostrej
39. Reakcje odpornościowe	– wymienia elementy układu limfatycznego – opisuje budowę przeciwciała – podaje przykłady najczęstszych alergenów – wymienia rodzaje przeszczepów	– omawia budowę i funkcje elementów układu limfatycznego – charakteryzuje rodzaje przeszczepów	– omawia mechanizm reakcji antygen – przeciwciało – porównuje odporność humoralną i komórkową – omawia mechanizm powstawania rekcji alergicznej	– omawia mechanizm wytwarzania przeciwciał – porównuje pierwotną i wtórną odpowiedź immunologiczną – omawia rolę białek MHC w transplantacji narządów – charakteryzuje chorobę hemolityczną noworodków	– klasyfikuje i charakteryzuje przeciwciała – wyjaśnia mechanizm odrzucania przeszczepów
40. Zaburzenia funkcji układu odpornościowego	– wymienia choroby autoimmunizacyjne – wymienia drogi zarażenia wirusem HIV	– omawia budowę wirusa HIV – charakteryzuje choroby autoimmunizacyjne	– omawia fazy zarażenia wirusem HIV – uzasadnia konieczność stosowania immunosupresji po przeszczepach	– wyjaśnia rolę odwrotnej transkryptazy w przebiegu zarażenia wirusem HIV – wyjaśnia przyczynę braku skutecznej szczepionki przeciwko wirusowi HIV	– omawia typy leków stosowanych w terapii antyretrowirusowej
41. Budowa układu wydalniczego	– wymienia elementy układu wydalniczego – omawia funkcje układu wydalniczego – wymienia drogi wydalania z organizmu szkodliwych metabolitów	– wymienia zbędne produkty przemiany materii – omawia budowę elementów układu wydalniczego	– analizuje związek budowy poszczególnych elementów układu wydalniczego z pełnioną funkcją – wskazuje lokalizację poszczególnych elementów układu wydalniczego	– porównuje budowę męskiej i żeńskiej cewki moczowej	– omawia regulację wydalania moczu z pęcherza moczowego
42. Mechanizm powstawania moczu	– omawia budowę nefronu – wymienia etapy powstawania moczu	– omawia proces powstawania moczu – definiuje pojęcia: filtracja, resorpcja, sekrecja – wyjaśnia rolę poszczególnych części nefronu w procesie powstawania moczu	– wyjaśnia różnicę między sekrecją i resorpcją	– porównuje skład i ilość moczu pierwotnego i ostatecznego – omawia mechanizm zagęszczania moczu	– omawia rolę wazopresyny w regulacji zwrotnej resorpcji wody w kanalikach nerkowych
43. Choroby nerek	– wymienia najczęstsze choroby nerek	– charakteryzuje najczęstsze choroby układu wydalniczego	– wymienia czynniki sprzyjające i zapobiegające najczęstszym chorobom układu wydalniczego	– omawia zasadę działania dializatora (sztucznej nerki)	– analizuje wyniki badania moczu
44. Budowa układu nerwowego	– wymienia elementy układu nerwowego – dzieli układ nerwowy ze względu na budowę i pełnione czynności – omawia budowę neuronu – wymienia opony mózgowo-rdzeniowe	– omawia budowę ośrodkowego, obwodowego i autonomicznego układu nerwowego – określa funkcje poszczególnych części mózgu – wymienia funkcje opon mózgowo-rdzeniowych – omawia budowę i funkcje rdzenia kręgowego	– wskazuje poszczególne części mózgu na modelu – lokalizuje ośrodki nerwowe w mózgu – analizuje antagonistyczne działanie współczulnej i przywspółczulnej części układu autonomicznego	– wymienia elementy układu limbicznego i je charakteryzuje – omawia rolę układu limbicznego w powstawaniu złożonych stanów emocjonalnych	– wymienia nerwy czaszkowe i określa ich funkcje
45. Proces powstawania impulsu nerwowego	– wymienia etapy powstawania impulsu nerwowego – omawia funkcje synaps i neuroprzekaźników w układzie nerwowym – wymienia rodzaje synaps	– definiuje pojęcia: potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościowy (iglicowy), depolaryzacja, repolaryzacja – omawia budowę synapsy chemicznej	– porównuje stan komórki w spoczynku i po pobudzeniu – omawia mechanizm działania synapsy chemicznej – podaje przykłady neuroprzekaźników – wymienia prawa przewodzenia	– analizuje na wykresie zmiany potencjału błony neuronu w czasie pobudzenia – wyjaśnia rolę pompy sodowo-potasowej w utrzymaniu różnicy potencjałów między dwoma stronami błony neuronu – analizuje i wyjaśnia prawa przewodzenia	– klasyfikuje neuroprzekaźniki – porównuje transmitery synaptyczne pobudzające i hamujące
46. Funkcjonowanie układu nerwowego oraz łuk odruchowy	– wymienia elementy łuku odruchowego – klasyfikuje odruchy	– charakteryzuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe – podaje przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych – omawia mechanizm łuku odruchowego	– opisuje doświadczenia Pawłowa – wymienia rodzaje pamięci i je charakteryzuje – omawia mechanizm zapamiętywania	– uzasadnia, że odruch jest podstawą funkcjonowania układu nerwowego – ocenia znaczenie odruchów – proponuje ćwiczenia usprawniające pracę układu nerwowego i zapamiętywanie informacji	– porównuje warunkowanie klasyczne i instrumentalne  – wymienia i charakteryzuje różne sposoby uczenia się
47. Higiena układu nerwowego i znaczenie snu	– wymienia czynniki mogące zaburzyć pracę układu nerwowego – wymienia podstawowe zaburzenia snu – wymienia choroby układu nerwowego	– wymienia konsekwencje braku snu – podaje przykłady fobii – charakteryzuje niektóre choroby układu nerwowego	– ocenia biologiczne znaczenie snu – analizuje konsekwencje przeciążenia układu nerwowego	– charakteryzuje i porównuje fazy snu NREM i REM	– analizuje elektroencefalogram
48. Mechanizm percepcji bodźców. Budowa narządu wzroku	– klasyfikuje receptory ze względu na lokalizację i charakter bodźca – wymienia elementy narządu wzroku – wymienia elementy budowy oka – wymienia wady wzroku i najczęstsze choroby narządu wzroku	– omawia budowę oka – omawia wady wzroku i choroby narządu wzroku – omawia funkcje czopków i pręcików	– analizuje związek budowy elementów oka z ich funkcją – omawia zasadę doboru szkieł korekcyjnych przy wadach wzroku	– omawia mechanizm akomodacji oka – wyjaśnia, na czym polega widzenie stereoskopowe	– omawia przemiany biochemiczne zachodzące w komórkach receptorowych oka
49. Budowa narządu słuchu	– wymienia elementy budujące narząd słuchu	– omawia budowę ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego	– wskazuje przystosowania narządu słuchu do odbioru bodźców akustycznych	– opisuje mechanizm odbioru i percepcji bodźców dźwiękowych	– przedstawia ewolucję kosteczek słuchowych
50. Narząd równowagi, zmysł smaku i węchu	– wymienia elementy narządu równowagi, zmysłu smaku i węchu – wskazuje lokalizacje narządu równowagi, zmysłu smaku i węchu	– omawia budowę narządu równowagi, zmysłu smaku i węchu	– analizuje mechanizm percepcji bodźców smakowych i węchowych	– analizuje mechanizm działania narządu równowagi	– wykazuje doświadczalnie współdziałanie narządów zmysłu smaku i węchu
51. Zasady higieny narządu wzroku i słuchu	– przedstawia podstawowe zasady higieny narządu wzroku i słuchu	– wymienia i omawia czynniki szkodzące oczom i narządowi słuchu	– uzasadnia konieczność wykonywania badań profilaktycznych	– analizuje wpływ długotrwałej pracy przy komputerze na narząd wzroku – analizuje wpływ hałasu na narząd słuchu	– prezentuje ćwiczenia relaksujące narząd wzroku
52. Budowa i funkcje skóry	– wymienia elementy skóry – wymienia funkcje skóry – wymienia przydatki skóry	– omawia funkcje skóry – omawia budowę skóry	– analizuje budowę skóry pod kątem pełnionych funkcji – omawia budowę włosów i paznokci	– klasyfikuje gruczoły skórne i je charakteryzuje – porównuje gruczoły holokrynowe, merokrynowe i apokrynowe	– charakteryzuje melanocyty i omawia ich rolę – analizuje udział skóry w termoregulacji
53. Choroby skóry i profilaktyka	– wymienia najczęstsze choroby skóry – klasyfikuje choroby skóry	– omawia najczęstsze choroby skóry	– wymienia i charakteryzuje czynniki sprzyjające powstawaniu chorób skóry	– omawia zasady higieny skóry i profilaktyki chorób skóry – wskazuje metody leczenia chorób skóry	– charakteryzuje pasożyty skóry
54. Budowa układu hormonalnego	– wymienia gruczoły dokrewne – omawia funkcje układu hormonalnego	– lokalizuje gruczoły dokrewne – wymienia hormony produkowane przez poszczególne gruczoły dokrewne	– omawia funkcje poszczególnych hormonów w organizmie człowieka	– omawia skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych	– omawia nadrzędną rolę podwzgórza i przysadki mózgowej oraz ich wpływ na funkcjonowanie gruczołów podległych
55. Klasyfikacja hormonów	– przedstawia kryteria podziału hormonów – dzieli hormony ze względu na ich budowę chemiczną, miejsce powstawania i mechanizm działania	– omawia poszczególne kategorie hormonów i podaje przykłady	– omawia mechanizm działania hormonów	– porównuje hormony białkowe i sterydowe – analizuje wpływ hormonów tkankowych na działanie układu pokarmowego	– wyjaśnia rolę i działanie adrenaliny
56. Rola sprzężeń zwrotnych w układzie hormonalnym	– wymienia mechanizmy regulujące działanie hormonów	– omawia mechanizm sprzężenia zwrotnego w działaniu hormonów	– porównuje na dowolnym przykładzie mechanizm ujemnego i dodatniego sprzężenia zwrotnego	– omawia regulację wydzielania hormonów tarczycy – wymienia objawy nadczynności i niedoczynności tarczycy	– ocenia znaczenie ujemnego sprzężenia zwrotnego i w utrzymaniu homeostazy organizmu
57. Regulacja hormonalna	– podaje przykłady hormonów działających antagonistycznie	– wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działanie hormonów	– analizuje rolę antagonistycznego działania hormonów trzustki w utrzymaniu stałego poziomu glukozy we krwi – omawia hormonalną regulację poziomu wapnia we krwi	– wyjaśnia rolę hormonów w procesie dojrzewania	– charakteryzuje cukrzycę typu I, typu II i cukrzycę ciążową – wskazuje rolę witaminy D3 w regulacji poziomu wapnia we krwi
58. Budowa żeńskiego i męskiego układu rozrodczego	– wymienia narządy męskiego i żeńskiego układu rozrodczego – wymienia funkcje układu rozrodczego	– lokalizuje narządy męskiego i żeńskiego układu rozrodczego – dzieli narządy płciowe męskie i żeńskie na zewnętrzne i wewnętrzne	– omawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego	– analizuje budowę narządów rozrodczych pod kątem pełnionych funkcji	– wskazuje różnice i podobieństwa w budowie układu rozrodczego męskiego i żeńskiego
59. Proces oogenezy i spermatogenezy	– wymienia rodzaje gamet człowieka – omawia budowę plemnika	– definiuje terminy: spermatogeneza, oogeneza, ciałko kierunkowe, spermiogeneza	– omawia przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy – analizuje przystosowania w budowie plemnika do pełnionych funkcji	– porównuje przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy	– ocenia rolę ciałek kierunkowych w procesie oogenezy
60. Cykl menstruacyjny i fizjologia procesu zapłodnienia	– wymienia fazy cyklu menstruacyjnego – omawia budowę komórki jajowej	– omawia fazy cyklu menstruacyjnego	– opisuje przebieg procesu zapłodnienia – wymienia hormony regulujące cykl menstruacyjny	– analizuje regulację hormonalna cyklu menstruacyjnego	– wymienia i opisuje mechanizmy zapobiegające polispermii – porównuje reakcje akrosomalną i korową
61. Fazy rozwoju zarodka i płodu	– wymienia etapy rozwoju zarodkowego człowieka – podaje czas trwania rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka	– omawia przebieg rozwoju zarodkowego człowieka	– omawia budowę i funkcje łożyska – wymienia błony płodowe – wymienia fazy porodu	– omawia funkcje błon płodowych – charakteryzuje fazy porodu	– wymienia narządy rozwijające się z poszczególnych listków zarodkowych: endodermy, mezodermy i ektodermy
62. Ontogeneza człowieka	– wymienia etapy rozwoju postnatalnego człowieka	– charakteryzuje etapy rozwoju postnatalnego człowieka	– podaje czas trwania poszczególnych etapów ontogenezy człowieka	– porównuje etapy ontogenezy człowieka	– analizuje przemiany psychiczne towarzyszące kolejnym etapom ontogenezy człowieka
63. Planowanie rodziny	– wymienia metody antykoncepcji	– charakteryzuje metody antykoncepcji – klasyfikuje metody antykoncepcji	– wymienia i charakteryzuje rodzaje badań prenatalnych	– ocenia znaczenie antykoncepcji i badań prenatalnych – porównuje wady i zalety różnych metod antykoncepcji	– analizuje wpływ antykoncepcji hormonalnej na przebieg cyklu menstruacyjnego

Plan wynikowy z wymaganiami edukacyjnymi przedmiotu [Biologia] w zakresie [Rozszerzonym] dla klasy [III] szkoły [LO]

Temat	Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca) Uczeń:	Wymagania podstawowe (ocena dostateczna) Uczeń:	Wymagania rozszerzające (ocena dobra) Uczeń:	Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra) Uczeń:	Wymagania wykraczające (ocena celująca) Uczeń:
Dział 1. Genetyka
1. Budowa i funkcje kwasu DNA (rozdział 1.1, 1.2)	- wymienia składniki chemiczne kwasu DNA - omawia budowę nukleotydu - omawia budowę strukturalną kwasu DNA	- wyjaśnia, dlaczego kwasy nukleinowe nazywane są polimerami - wyjaśnia pojęcia: nukleotyd, nukleozyd, polimer, podwójna helisa - wymienia zasady azotowe występujące w kwasach nukleinowych - wyjaśnia zasadę komplementarności zasad DNA - wyjaśnia różnicę pomiędzy nukleotydem a nukleozydem	- wskazuje różnicę pomiędzy puryną i pirymidyną - wymienia i wskazuje na schemacie budowy kwasu DNA rodzaje wiązań chemicznych występujących w cząsteczce DNA - wyjaśnia regułę Chargaffa	- wymienia podstawowe nukleotydy budujące DNA - wymienia zasady azotowe należące do puryn i pirymidyn - wyjaśnia, na czym polega antyrównoległość nici DNA - wymienia różnice pomiędzy DNA prokariotycznym i eukariotycznym - stosuje zasadę komplementarności i regułę Chargaffa w zadaniach genetycznych	- planuje i przeprowadza izolację kwas DNA z materiału roślinnego - zna wzory chemiczne podstawowych nukleotydów budujących DNA - zna zastosowanie bromku etydyny w biologii molekularnej
1. 2. Replikacja DNA (rozdział 1.3)	- wyjaśnia sens biologiczny replikacji - omawia rolę replikacji	- wyjaśnia, na czym polega replikacja semikonserwatywna - wyjaśnia pojęcia: miejsce ori, widełki replikacyjne, starter (primer) - uzasadnia, że replikacja DNA jest procesem endoergicznym	- podaje miejsce zachodzenia replikacji w cyklu komórkowym - omawia przebieg procesu replikacji DNA - wymienia enzymy biorące udział w replikacji DNA	- wskazuje różnicę w przebiegu replikacji nici wiodącej i nici opóźnionej - porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - omawia zasadę działania telomerazy i znaczenie telomerów w funkcjonowaniu komórki	- omawia przebieg doświadczenia Meselsona i Stahla i jego rolę w wykazaniu, że replikacja DNA zachodzi w sposób semikonserwatywny
2. 3. Budowa i funkcje RNA. Porównanie DNA i RNA 3. (rozdział 1.4, 1.5)	- wymienia składniki chemiczne kwasu RNA - wymienia rodzaje kwasów RNA	- omawia znaczenie biologiczne kwasów mRNA, tRNA i rRNA	- wskazuje miejsce syntezy różnych rodzajów kwasów RNA - wyjaśnia pojęcia: antykodon, transkrypcja - wskazuje różnice pomiędzy kwasem DNA i RNA	- omawia budowę kwasu tRNA	- wskazuje, że kwas RNA może być nośnikiem informacji genetycznej
4. 4. Organizacja DNA w genomie 5. (rozdział 2.1, 2.3) 6.	- wskazuje miejsce występowania DNA w komórce prokariotycznej i eukariotycznej - wymienia kolejne stadia organizacji materiału genetycznego w  komórkach eukariotycznych	- wyjaśnia pojęcia: genom, nukleoid, plazmid, genofor, nukleosom, histon, solenoid, chromosom, kariotyp, chromosomy homologiczne - omawia organizację DNA w genomie eukariotycznym i prokariotycznym	- wymienia różnice w organizacji genomu prokariotycznego i eukariotycznego - omawia budowę nukleosomu - omawia budowę chromosomu - wymienia typy chromosomów ze względu na położenie centromeru - wskazuje różnice pomiędzy autosomem i allosomem	- wymienia podstawowe kryteria wielkości genomów organizmów - wskazuje różnice pomiędzy euchromatyną i heterochromatyną - wymienia rodzaje histonów wchodzących w skład nukleosomu - podaje rolę centromeru, przewężenia wtórnego i kinetochoru  - charakteryzuje typy chromosomów	- wyjaśnia zjawisko paradoksu wartości C - wyjaśnia pojęcie heterochromatyna fakultatywna i podaje jej przykład
7. 5. Cykl komórkowy 8.  (rozdział 2.2)	- wymienia etapy cyklu komórkowego	- omawia charakterystyczne cechy poszczególnych etapów cyklu komórkowego	- wyjaśnia rolę punktów kontrolnych w prawidłowym przebiegu cyklu komórkowego - wyjaśnia pojęcie apoptoza	- wyjaśnia, że zaburzenia cyklu komórkowego mogą skutkować rozwojem choroby nowotworowej - wyjaśnia pojęcia: protoonkogeny, antyonkogeny, oraz wskazuje ich rolę w regulacji cyklu komórkowego - omawia rolę kinaz i cyklin w przebiegu cyklu komórkowego	- wskazuje zastosowanie cytometru przepływowego w biologii komórki
9. 6.  Podziały komórkowe 10. (rozdział 2.4)	- wymienia rodzaje podziałów komórkowych - wskazuje miejsce zachodzenia mitozy i mejozy	- porównuje mitozę i mejozę pod względem liczby procesów zachodzących podczas rozdziału oraz liczby i ploidalności komórek potomnych - omawia proces amitozy	- wskazuje biologiczne znaczenie mitozy i mejozy - porównuje przebieg poszczególnych faz mitozy i mejozy	- analizuje zmiany liczby chromosomów oraz ilości DNA w komórkach w czasie przebiegu mitozy i mejozy	- wyjaśnia różnice pomiędzy mejozą pregamiczną i postagamiczną  - podaje przykłady organizmów, u których zachodzi mejoza pregamiczna i postgamiczna
11. 7. Zasady kodowania informacji genetycznej 12. (rozdział 3.1)	- wymienia etapy ekspresji informacji genetycznej - wymienia cechy kodu genetycznego	- podaje różnice w przebiegu ekspresji genów kodujących RNA i białka - omawia cechy kodu genetycznego	- wyjaśnia rolę kodu genetycznego w ekspresji informacji genetycznej - wyjaśnia pojęcia: gen, kodon - za pomocą tabeli kodu genetycznego odczytuje sekwencję aminokwasów zakodowaną w sekwencji mRNA	- wymienia rodzaje kodonów w tabeli kodu genetycznego (kodon inicjujący, kodony terminacyjne, kodony synonimiczne)	- podaje przykłady odstępstw/wyjątków od cech kodu genetycznego
13. 8. Biosynteza białka I – transkrypcja i obróbka potranskrypcyjna 14. (fragment rozdziału 3.2)	- wyjaśnia istotę procesu transkrypcji - podaje miejsce zachodzenia transkrypcji w komórce - wyjaśnia rolę polimerazy RNA w przebiegu transkrypcji	- omawia zasadę powstawania transkryptu - wymienia etapy transkrypcji - definiuje pojęcia: transkrypt, nić sensowna, nić matrycowa - uzasadnia konieczność potranskrypcyjnej obróbki RNA u organizmów eukariotycznych	- omawia poszczególne etapy transkrypcji: inicjację, elongację i terminację - omawia przebieg splicingu	- porównuje proces transkrypcji genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - uzasadnia konieczność modyfikacji końców 3’ i 5’ transkryptu - definiuje pojęcia: czapeczka, poliadenylacja	- wymienia i charakteryzuje typy eukariotycznej polimerazy RNA
15. 9.  Biosynteza białka II – translacja i potranslacyjna modyfikacja białek (fragment rozdziału 3.2; rozdział 3.3, 3.4) 16.	- omawia istotę procesu translacji - podaje miejsce translacji w komórce	- wskazuje rolę tRNA i rybosomów w przebiegu procesu translacji - wymienia etapy translacji - uzasadnia konieczność potranslacyjnej modyfikacji białek - wymienia sposoby potranslacyjnej modyfikacji białek	- omawia budowę tRNA i rybosomów - omawia przebieg poszczególnych etapów translacji - wymienia enzymy biorące udział w procesie translacji - wyjaśnia rolę polisomu w procesie translacji - omawia sposoby potranslacyjnej modyfikacji białek	- wskazuje związek budowy kwasu tRNA i rybosomów z funkcją pełnioną przez te organella w procesie translacji - omawia rolę enzymów katalizujących reakcje chemiczne w procesie translacji: syntetazy aminoacylo-tRNA, transferazy peptydylowej, - porównuje przebieg translacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych	- wskazuje rolę tzw. sekwencji Shine-Dalgarno w inicjacji translacji - omawia wpływ niektórych antybiotyków na przebieg procesu translacji
17. 10. Regulacja ekspresji genów w komórkach prokariotycznych (rozdział 4.1)	- wyjaśnia pojęcie ekspresja genu - wymienia sposoby regulacji genów w komórkach prokariotycznych - wymienia podstawowe operony w komórkach prokariotycznych: operon laktozowy i tryptofanowy	- uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach prokariotycznych - omawia ogólną budowę operonu - podaje rolę operonu laktozowego i tryptofanowego w regulacji metabolizmu komórki prokariotycznej	- omawia budowę operonu laktozowego i tryptofanowego - omawia zasadę funkcjonowania operonu laktozowego i tryptofanowego - definiuje pojęcia: operon indukowalny, induktor, operon reprymowalny, korepresor	- omawia kontrolę pozytywną i negatywną operonu laktozowego i tryptofanowego - wyjaśnia pojęcia: białko represorowe, białko aktywatorowe, regulon - wyjaśnia zjawisko represji katabolicznej  I atenuacji transkrypcji - porównuje operon laktozowy i tryptofanowy	- wymienia nazwy białkowych produktów genów struktury operonu laktozowego i podaje ich funkcje - podaje przykład organizmu eukariotycznego, u którego występują operony, i podaje różnicę pomiędzy operonem w komórkach eukariotycznych i prokariotycznych
18. 11. Regulacja ekspresji genów w komórkach eukariotycznych 19. (rozdział 4.2)	- wskazuje etapy, na których odbywa się kontrola ekspresji genów w komórkach eukariotycznych	- uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych - wymienia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych	- omawia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych: amplifikację genów, regulację na poziomie transkrypcji	- wyjaśnia wpływ enhancera na proces transkrypcji - wyjaśnia rolę alternatywnego splicingu i iRNA w regulacji ekspresji genów - omawia stymulację transkrypcji genów przez hormon sterydowy	- omawia hormonalną regulację ekspresji genów w komórkach larw muszki owocowej
20. 12. Podstawy genetyki klasycznej – I i II prawo Mendla 21. (rozdział 5.1, 5.2, 5.4, 5.9)	- wyjaśnia podstawowe pojęcia genetyki klasycznej: allel, homozygota, heterozygota, allel dominujący/recesywny, genotyp, fenotyp, chromosomy homologiczne - wyjaśnia treść I i II prawa Mendla - zapisuje i rozwiązuje proste jednogenowe krzyżówki	- zapisuje i rozwiązuje proste krzyżówki dwugenowe - wymienia cechy dziedziczone zgodnie z prawami Mendla	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla - wyjaśnia, w jaki sposób krzyżówka testowa pozwala określić genotyp osobnika o fenotypie warunkowanym przez allel dominujący	- omawia przebieg badań przeprowadzonych przez G. Mendla	- uzasadnia, że groch jadalny jest doskonałym obiektem do badań nad dziedziczeniem cech
22. 13. Odstępstwa od praw Mendla (rozdział 5.3, 5.4) 23.	- wymienia interakcje pomiędzy allelami tego samego genu lub różnych genów będące odstępstwami od praw Mendla	- omawia interakcje pomiędzy allelami tego samego genu lub różnych genów będące odstępstwami od praw Mendla: dominację niecałkowitą, kodominację, plejotropizm, epistazę, hipostazę	- charakteryzuje allele wielokrotne i allele letalne - podaje przykłady cech dziedziczących się niezgodnie z prawami Mendla - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dominacji niecałkowitej i kodominacji	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące alleli wielokrotnych, alleli letalnych i epistazy, hipostazy	- uzasadnia, że zespół Marfana warunkowany jest przez gen plejotropowy
24. 14. Sprzężenie genów 25. (rozdział 5.5)	- wyjaśnia pojęcie geny sprzężone - wskazuje geny sprzężone na mapie genetycznej	- uzasadnia, że geny sprzężone dziedziczą się niezgodnie z prawami Mendla - wymienia zjawiska mogące prowadzić do rozdzielenia genów sprzężonych - wymienia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana	- omawia zjawisko crossing-over - wyjaśnia zależność pomiędzy odległością genów a stopniem ich sprzężenia - omawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana	- wyjaśnia różnicę pomiędzy sprzężeniem całkowitym i częściowym - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące genów sprzężonych - uzasadnia, że chromosomowa teoria dziedziczności przyczyniła się do uzupełnienia praw Mendla - wyjaśnia, na czym polega mapowanie genów	- wykorzystuje krzyżówkę testową w celu ustalenia sprzężenia genów - ocenia znaczenie mapowania genów dla rozwoju genetyki i medycyny
26. 15. Geny sprzężone z płcią. Dziedziczenie płci 27. (rozdział 5.6, 5.7)	- wymienia cechy warunkowane przez geny sprzężone z płcią - wyjaśnia mechanizm determinacji płci u człowieka	- poprawnie zapisuje genotyp osobnika w przypadku genów sprzężonych z płcią - wyjaśnia pojęcie nosiciel - potrafi zapisać w postaci krzyżówki mechanizm determinacji płci u człowieka	- wyjaśnia i przedstawia w formie zapisu mechanizm dziedziczenia cech sprzężonych z płcią u człowieka - wyjaśnia, dlaczego mężczyźni częściej chorują na choroby warunkowane przez geny sprzężone z płcią	- rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią	- wymienia sposoby determincji płci u różnych zwierząt
28. 16. Drzewa rodowe – analiza i zasady konstrukcji 29. (rozdział 5.8)	- wymienia informacje, jakie można odczytać z drzewa rodowego - zna zasady konstruowania drzew rodowych	- uzasadnia celowość konstruowania drzew rodowych	- analizuje drzewa rodowe pod kątem mechanizmu dziedziczenia genów - określa na podstawie drzewa rodowego, czy dziedziczona cecha warunkowana jest przez allel recesywny czy dominujący	- szacuje prawdopodobieństwo wystąpienia cechy/cech na podstawie analizy drzewa rodowego	- samodzielnie konstruuje drzewo rodowe na podstawie genotypów
30. 17. Rodzaje zmienności genetycznej 31. (rozdział 6.1, 6.2, 6.3)	- wymienia rodzaje zmienności genetycznej, - wymienia rodzaje zmienności cech - podaje, które rodzaje zmienności podlegają dziedziczeniu, a które nie	- omawia rodzaje zmienności genetycznej - porównuje zmienność ciągłą i nieciągłą - podaje przykłady cech ilościowych i jakościowych	- podaje przykłady zmienności fluktuacyjnej, rekombinacyjnej i genetycznej - wyjaśnia pojęcie plastyczność genotypu - podaje przykłady cech ilościowych i jakościowych - wyjaśnia sposób dziedziczenia genów kumulatywnych - omawia przebieg procesu crossing-over	- porównuje zmienność mutacyjną i rekombinacyjną - uzasadnia, że zmienność genetyczna jest ważnym czynnikiem wpływającym na proces ewolucji - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia genów kumulatywnych - wymienia wady i zalety zmienności rekombinacyjnej	- wyjaśnia, czym są transpozony i określa ich rolę
32. 18. Mutacje i mutageny – 33. wprowadzenie 34. (rozdział 6.4, 6.5)	- wyjaśnia pojęcia: mutacja, mutagen - przedstawia kryteria podziału mutacji - wymienia klasy mutagenów	- wymienia rodzaje mutacji - podaje przykłady mutagenów biologicznych, chemicznych i fizycznych	- charakteryzuje poszczególne rodzaje mutacji	- opisuje skutki działania mutagenów biologicznych, chemicznych i fizycznych	- zapisuje reakcje chemiczne alkalizacji guaniny i dezaminacji zasad azotowych
35. 19. Rodzaje mutacji i ich skutki 36. (rozdział 6.6, 6.7)	- wymienia rodzaje mutacji ze względu na zmiany w materiale genetycznym: genowe i chromosomowe	- wymienia rodzaje mutacji punktowych: substytucja, delecja, insercja - wymienia rodzaje mutacji chromosomowych liczbowych (aneuploidie, eupoloidie) i strukturalnych (delecja, duplikacja, inwersja, translokacja)	- omawia zmiany w materiale genetycznym spowodowane przez mutacje punktowe: insercję, delecję, substytucję - określa wpływ mutacji punktowych na sekwencję aminokwasową białka - charakteryzuje mutacje chromosomowe strukturalne: delecję, duplikację, inwersję, translokację - wymienia i charakteryzuje rodzaje aneuploidii i euploidii - podaje przykłady mutacji korzystnych i niekorzystnych	- odróżnia tranzycję od transwersji - uzasadnia, że nie każda zmiana w materiale genetycznym ujawnia się fenotypowo - na modelu chromosomu potrafi wskazać zmiany spowodowane przez mutacje chromosomowe strukturalne - wskazuje różnicę pomiędzy delecją terminalną i interstylacyjną - podaje przykłady chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje chromosomowe i genowe - wyjaśnia, na czym polega nondysjunkcja chromosomów i określa jej wpływ na powstanie aneuploidii	- omawia mechanizm powstania chromosomu Philadelphia u osób chorych na przewlekłą białaczkę szpikową - wyjaśnia, dlaczego poliploidy o nieparzystej liczbie chromosomów są bezpłodne - wyjaśnia, dlaczego kolchicyna jest czynnikiem mutagennym
37. 20. Charakterystyka wybranych chorób genetycznych 38. (rozdział 7)	- wymienia grupy chorób genetycznych - podaje przykłady chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje genowe i chromosomowe	- charakteryzuje grupy chorób genetycznych - wymienia choroby genetyczne dziedziczone w sposób recesywny i dominujący - podaje przykłady monosomii, trisomii	- podaje przykłady chorób jednogenowych, chromosomowych i wieloczynnikowych - podaje charakterystyczne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, pląsawicy Huntingtona, hemofilii, daltonizmu, zespołu Downa, zespołu kociego krzyku, zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera	- omawia zmiany w materiale genetycznym będące przyczyną  mukowiscydozy, fenyloketonurii, pląsawicy Huntingtona, hemofilii, daltonizmu, zespołu Downa, zespołu kociego krzyku, zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera - omawia zjawisko antycypacji	- wyjaśnia, na czym polega test Guthriego - wymienia nazwy genów kodujących warianty opsyny oraz ich lokalizację w genomie - wskazuje różnice pomiędzy protanopią, deuteranopią i tritanopią - wyjaśnia, dlaczego osoby cierpiące na zespół Downa częściej zapadają na chorobę Alzheimera
39. 21. Narzędzia inżynierii genetycznej 40. (rozdział 8.1, 8.2)	- wyjaśnia pojęcie inżynieria genetyczna - wymienia narzędzia stosowane w inżynierii genetycznej	- omawia działanie enzymów stosowanych w inżynierii genetycznej: enzymów restrykcyjnych, ligazy DNA - wyjaśnia pojęcia: wektor, sonda molekularna	- porównuje enzymy rekstrykcyjne tnące na lepko i tnące na tępo - podaje przykłady sekwencji palindromowych - uzasadnia, że elektroforeza jest techniką rozdziału DNA - wymienia cechy wektorów - przedstawia zasadę działania sondy molekularnej	- zaznacza na schemacie miejsce cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne - wymienia czynniki mające wpływ na przebieg rozdziału elektroforetycznego - wyjaśnia rolę wektorów w rozwoju inżynierii genetycznej - wskazuje, że sonda molekularna może być wykorzystana do wykrywania fragmentu DNA	- uzasadnia, że enzymy restrykcyjne mogą być przydatne w diagnostyce chorób genetycznych
41. 22. Techniki stosowane w biologii molekularnej i inżynierii genetycznej 42. (rozdział 8.3–8.7)	- wymienia techniki stosowane w inżynierii genetycznej	- wyjaśnia, na czym polega klonowanie cząsteczek DNA  - wyjaśnia, na czym polega reakcja PCR - wyjaśnia, co to są organizmy transgeniczne - omawia istotę klonowania organizmów - wyjaśnia, czym są komórki macierzyste - wyjaśnia, na czym polega terapia genowa	- wyjaśnia, w jaki sposób powstają biblioteki DNA - wymienia etapy reakcji PCR - wymienia metody pozwalające na uzyskanie organizmów transgenicznych - wyjaśnia, na czym polega klonowanie reprodukcyjne i terapeutyczne - wymienia rodzaje komórek macierzystych - omawia techniki stosowane w terapii genowej: in vivo i ex vivo	- wyjaśnia różnicę pomiędzy klonowaniem in vivo i klonowaniem in vitro - omawia przebieg pojedynczego cyklu reakcji PCR - omawia proces wytwarzania organizmów transgenicznych metodą wektorową i bezwektorową - omawia przebieg procesu klonowania roślin i zwierząt - uzasadnia, że klonowanie terapeutyczne pozwala na uzyskanie komórek macierzystych - omawia rolę sekwencjonowania DNA w określaniu stopnia pokrewieństwa pomiędzy organizmami	- uzasadnia, że odkrycie termostabilnej polimerazy DNA zrewolucjonizowało inżynierię genetyczną - omawia przebieg klonowania owcy Dolly  - wyjaśnia, czym są indukowane pluripotencjalne komórki macierzyste
23. Inżynieria genetyczna i biotechnologia – za i przeciw (rozdział 8.8, 8.9)	- prezentuje swoje zdanie na temat wad i zalet technik stosowanych w inżynierii genetycznej i biotechnologii	- omawia przykłady potwierdzające znaczenie inżynierii genetycznej i biotechnologii w życiu człowieka	- wymienia wady i zalety organizmów transgenicznych - wymienia plusy i minusy rozwoju inżynierii genetycznej i biotechnologii	- przedstawia zastosowanie metod inżynierii genetycznej w kryminalistyce, sądownictwie, diagnostyce medycznej i w badaniach ewolucyjnych - wskazuje możliwości wykorzystania przez człowieka transgenicznych bakterii, roślin i zwierząt	- prezentuje swoje zdanie na temat wątpliwości etycznych klonowania człowieka - wyjaśnia, dlaczego osiągnięcia współczesnej biotechnologii i inżynierii genetycznej mogą naruszać prawa i godność człowieka - przewiduje, jaką rolę mogą odegrać organizmy transgeniczne w zwalczaniu głodu na świecie
Dział II. Ekologia
43. 24. Tolerancja ekologiczna organizmów 44. (rozdział 9.1)	- definiuje zakres tolerancji ekologicznej organizmu na czynniki środowiskowe	- omawia krzywą tolerancji ekologicznej organizmu, wskazuje optimum, minimum i maksimum ekologiczne	- charakteryzuje stenobionty i eurybionty - wymienia czynniki mające wpływ na zakres tolerancji ekologicznej organizmu - omawia rolę stenobiontów jako bioindykatorów stanu środowiska naturalnego	- podaje przykłady organizmów stenobiotycznych i eurybiotycznych - definiuje prawo minimum Liebiga i prawo tolerancji Shelforda - wyjaśnia zasady określania stężenia tlenku siarki w powietrzu za pomocą skali porostowej	- wymienia przykładowe gatunki będące bioindykatorami stanu środowiska naturalnego - uzasadnia, że organizmy wskaźnikowe mogą być pomocne w monitorowaniu zmian środowiska naturalnego
25. Elementy niszy ekologicznej 45. (rozdział 9.2)	- wymienia elementy niszy ekologicznej organizmu	- omawia elementy niszy ekologicznej: temperaturę, dostępność wody, światła, kwasowość podłoża	- wskazuje różnicę pomiędzy niszą podstawową a niszą zrealizowaną - wymienia czynniki wpływające za zapotrzebowanie pokarmowe zwierząt - wymienia grupy ekologiczne organizmów pod względem tolerancji ekologicznej na temperaturę, dostępność wody, światło i kwasowość podłoża	- omawia specjalizacje pokarmowe zwierząt - wyjaśnia, od czego zależy górna i dolna granica tolerancji termicznej organizmów - podaje przykłady organizmów o wąskim i szerokim zakresie tolerancji ekologicznej pod względem temperatury, zasolenia, pH podłoża,  zapotrzebowania na wodę i światło	- wyjaśnia na dowolnym przykładzie, że zakres tolerancji ekologicznej organizmu może ulec zmianie
46. 26. Populacja i parametry ją charakteryzujące 47. (rozdział 10)	- wymienia parametry charakteryzujące populację - wymienia czynniki ograniczające rozrodczość populacji - wymienia przyczyny śmiertelności osobników w populacji	- omawia organizację przestrzenną populacji - wyjaśnia pojęcie terytorializm - wymienia typy rozmieszczenia organizmów w populacji - charakteryzuje stosunki liczbowe w populacji: liczebność, zagęszczenie, rozrodczość, śmiertelność - wymienia dwie zasadnicze strategie rozrodcze gatunku - wymienia rodzaje krzywych przeżywania - charakteryzuje strukturę płci i wieku populacji	- wskazuje różnicę pomiędzy areałem osobniczym a terytorium - charakteryzuje typy rozmieszczenia osobników w populacji - podaje przykłady organizmów o rozmieszczeniu skupiskowym, równomiernym i losowym - omawia różnice pomiędzy rozrodczością maksymalną/śmiertelnością minimalną a rozrodczością/śmiertelnością rzeczywistą populacji - omawia strategię rozrodczą typu K i r - charakteryzuje poszczególne rodzaje krzywych przeżywania - wymienia czynniki wpływające na ograniczenie wzrostu liczebności populacji w przyrodzie - przedstawia strukturę wieku populacji w postaci piramidy wiekowej	- wymienia czynniki wpływające na przestrzeń zajmowaną przez osobniki w populacji - przedstawia wady i zalety rozmieszczenia losowego, równomiernego i skupiskowego organizmów w populacji - wymienia czynniki wpływające na liczebność i zagęszczenie organizmów w populacji - charakteryzuje rozrodczość populacji za pomocą współczynnika urodzeń R oraz specyficznej miary urodzeń - rozpoznaje na wykresie rodzaje krzywych przeżywania - przedstawia w formie wykresu krzywą wzrostu populacji niczym nieograniczonej i populacji ograniczonej pojemnością środowiska	- wskazuje rolę feromonów w interakcjach między osobnikami w populacji - wyjaśnia, jakie mogą być konsekwencje pokrywania się areałów osobniczych poszczególnych osobników w populacji - planuje i przeprowadza obserwację dynamiki wzrostu liczebności populacji muszki owocowej/chrząszcza Tenebrio molitor - podaje przykłady organizmów o określonych wzorach śmiertelności
48. 27. Zależności między osobnikami w przyrodzie – interakcje obojętne i antagonistyczne 49. (rozdział 11.1, 11.2)	- wyjaśnia istotę oddziaływań antagonistycznych pomiędzy osobnikami w przyrodzie - wymienia rodzaje antagonistycznych zależności między osobnikami w przyrodzie - wyjaśnia, na czym polega zjawisko neutralizmu	- omawia oddziaływania antagonistyczne: konkurencję, drapieżnictwo i pasożytnictwo - podaje przykłady konkurencji międzygatunkowej, pasożytnictwa i drapieżnictwa - wymienia przyczyny konkurencji między osobnikami w przyrodzie	- wskazuje sytuacje, w których mamy do czynienia z brakiem oddziaływań pomiędzy osobnikami - wyjaśnia różnicę pomiędzy konkurencją wewnątrzgatunkową i międzygatunkową - omawia amensalizm i allelopatię - podaje przykłady amensalizmu i allelopatii - określa wpływ drapieżnictwa na regulację liczebności populacji	- wyjaśnia, na czym polega zjawisko konkurencyjnego wyparcia - porównuje strategie zdobywania pokarmu przez drapieżnika i pasożyta - omawia na dowolnych przykładach skutki konkurencji międzygatunkowej: konkurencyjne wypieranie i zawężanie niszy ekologicznej jednego lub obu konkurentów - omawia zmiany liczebności populacji drapieżnika i ofiary w jednostce czasu - uzasadnia, że roślinożerność jest interakcją na pograniczu drapieżnictwa i pasożytnictwa	- planuje i przeprowadza doświadczenie mające na celu sprawdzenie wpływu konkurencji chwastów na tempo wzrostu rzodkiewki - planuje i przeprowadza doświadczenie, w którym sprawdzi wpływ substancji wytwarzanych przez chwast lnicznik właściwy na wzrost lnu - wyjaśnia, na czym polega pasożytnictwo lęgowe
50. 28. Zależności między osobnikami w przyrodzie – interakcje nieantagonistyczne 51. (rozdział 11.3)	- wymienia rodzaje nieantagonistycznych zależności między osobnikami w przyrodzie - wyjaśnia istotę oddziaływań nieantagonistycznych pomiędzy osobnikami w przyrodzie	- omawia oddziaływania nieantagonistyczne: komensalizm, mutualizm fakultatywny i mutualizm obligatoryjny - podaje przykłady komensalizmu i mutualizmu	- porównuje mutualizm obligatoryjny i fakultatywny	- wskazuje na wybranym przykładzie, jaką rolę w przyrodzie odgrywają związki mutualistyczne pomiędzy organizmami - uzasadnia, że mutualizm fakultatywny zwiększa dostosowanie osobników do środowiska, w którym występują	- uzasadnia, że zależność pomiędzy owadami i ich endosymbiotycznymi mikroorganizmami jest przykładem mutualizmu obligatoryjnego
52. 29. Struktura ekosystemu 53. (rozdział 12.1)	- wymienia zasadnicze elementy ekosystemu: biocenozę i biotop - wymienia nieożywione elementy ekosystemu	- wyjaśnia pojęcia: ekosystem, biocenoza, biotop - wymienia warstwy struktury pionowej lasu	- wymienia czynniki wpływające na kształtowanie biotopu - charakteryzuje warstwy struktury pionowej lasu	- omawia rolę roślin, mikroorganizmów glebowych, bakterii i grzybów glebowych w kształtowaniu biotopu  - określa poprawność stwierdzenia „biocenoza kształtuje biotop”	- wyjaśnia rolę promieniowania świetlnego w tworzeniu pionowej struktury lasu
54. 30. Struktura troficzna i zależności pokarmowe w ekosystemie 55. (rozdział 12.2, 13.1)	- wymienia poziomy troficzne ekosystemu - podaje przykłady producentów, konsumentów i destruentów - wyjaśnia, co to jest łańcuch pokarmowy	- charakteryzuje poziom producentów, konsumentów i destruentów - omawia zależności pokarmowe w ekosystemie - wymienia rodzaje łańcuchów pokarmowych - podaje przykłady łańcuchów pokarmowych	- porównuje fotoautotrofy i chemoautotrofy - wyjaśnia rolę producentów w funkcjonowaniu ekosystemu - wskazuje różnicę pomiędzy polifagiem i monofagiem - wskazuje różnicę pomiędzy łańcuchem spasania i łańcuchem detrytusowym	- wyjaśnia, dlaczego liczba ogniw w łańcuchu pokarmowym jest ograniczona - wskazuje różnicę pomiędzy łańcuchem pokarmowym i siecią pokarmową	- uzasadnia, że obecność destruentów jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania ekosystemu - wyjaśnia, dlaczego brak lub nadmiar gatunków zwornikowych może zaburzyć funkcjonowanie sieci troficznych w ekosystemie
56. 31. Formy ekologiczne roślin 57. (rozdział 12.3)	- wymienia formy ekologiczne roślin w zależności od dostępności wody - wymienia formy ekologiczne roślin w zależności od dostępu światła	- wymienia cechy morfologiczne hydrofitów, higrofitów, mezofitów, sklerofitów i sukulentów - wymienia cechy morfologiczne heliofitów, skiofitów, pnączy i epifitów	- wymienia cechy anatomiczne hydrofitów, higrofitów, mezofitów, sklerofitów i sukulentów - wymienia cechy anatomiczne heliofitów, skiofitów, pnączy i epifitów	- podaje przykłady roślin należących do poszczególnych grup ekologicznych: hydrofitów, higrofitów, mezofitów, sklerofitów i sukulentów - podaje przykłady roślin należących do poszczególnych grup ekologicznych: heliofitów, skiofitów, pnączy i epifitów	- wyjaśnia związek pomiędzy budową roślin a zajmowanym przez nie środowiskiem
58. 32. Obieg materii i przepływ energii w ekosystemie (rozdział 13.2)	- wyróżnia dwa podstawowe typy ekosystemów - omawia krążenie materii i energii w ekosystemie	- charakteryzuje ekosystem autotroficzny i heterotroficzny - wyjaśnia pojęcia: produktywność ekosystemu, produkcja pierwotna, produkcja wtórna	- porównuje ekosystem autotroficzny i heterotroficzny - wskazuje różnicę pomiędzy produkcją brutto i netto	- wyjaśnia znaczenie stwierdzenia „materia krąży w ekosystemie, a energia przez niego przepływa” - podaje przykłady ekosystemów o najmniejszej i największej produktywności	- wyjaśnia, dlaczego wykres obrazujący przepływ energii przez poszczególne poziomy troficzne w ekosystemie ma kształt piramidy
59. 33. Cykle biogeochemiczne 60. (rozdział 13.3)	- wyjaśnia, co to jest cykl biogeochemiczny - omawia cykl biogeochemiczny węgla w przyrodzie	- wymienia dwa rodzaje cykli biogeochemicznych - omawia cykl biogeochemiczny azotu w przyrodzie	- wskazuje różnicę pomiędzy cyklem sedymentacyjnym i gazowym	- wyjaśnia, w jaki sposób działalność człowieka może zakłócić obieg węgla i azotu w przyrodzie - wymienia grupy bakterii biorące udział w obiegu azotu w przyrodzie	- wymienia rodzaje bakterii biorące udział w obiegu azotu w przyrodzie
Dział III. Różnorodność biologiczna
61. 34. Czynniki wpływające na różnorodność biologiczną Ziemi 62. (rozdział 14.1, 14.2)	- wyjaśnia pojęcie różnorodność biologiczna - wymienia czynniki wpływające na różnorodność biologiczną	- wymienia rodzaje różnorodności biologicznej - omawia wpływ klimatu, zlodowaceń i obszaru geograficznego na różnorodność biologiczną	- porównuje ekosystemy pod kątem różnorodności gatunkowej - charakteryzuje różnorodność genetyczną, gatunkową i ekosystemów - wymienia przyczyny różnorodności genetycznej	- wyjaśnia pojęcia: endemit, ostoja, relikt - wyjaśnia, dlaczego zmniejszenie różnorodności genetycznej populacji może przyczynić się do jej wyginięcia - wyjaśnia rolę ostoi w utrzymaniu różnorodności biologicznej Ziemi	- wymienia przykładowe miejsca na Ziemi będące ogniskami różnorodności biologicznej
63. 35. Biomy kuli ziemskiej 64. (rozdział 14.3)	- definiuje pojęcie biom - wymienia biomy lądowe Ziemi	- wymienia kilka przykładów fauny i flory poszczególnych biomów	- omawia warunki klimatyczne panujące na obszarach geograficznych zajmowanych przez biomy	- wykazuje związek pomiędzy klimatem a bogactwem fauny i flory biomów	- wskazuje na mapie świata rozmieszczenie biomów lądowych kuli ziemskiej
65. 36. Wpływ człowieka na różnorodność biologiczną Ziemi 66. (rozdział 14.4, 14.5)	- wymienia czynniki wpływające na różnorodność biologiczną Ziemi	- wyjaśnia, jaki wpływ na różnorodność biologiczną Ziemi ma działalność człowieka - wymienia rodzaje ochrony różnorodności biologicznej	- omawia i podaje przykłady ochrony in situ i ochrony ex situ	- wyjaśnia, jaki wpływ na różnorodność biologiczną ma introdukcja obcych gatunków	- wskazuje przykłady działalności człowieka, które mogłaby zwiększyć różnorodność biologiczną Ziemi - przygotowuje ulotki/plakaty itp. propagujące ochronę różnorodności biologicznej w najbliższej okolicy
Dział IV. Ewolucja
67. 37. Pośrednie i bezpośrednie dowody ewolucji (rozdział 15.1–15.3)	- wyjaśnia, czym jest ewolucja biologiczna - klasyfikuje dowody ewolucji na pośrednie i bezpośrednie - wymienia przykłady nauk biologicznych będące źródłem pośredniej i bezpośredniej wiedzy na temat ewolucji	- wymienia bezpośrednie dowody ewolucji - definiuje pojęcia: narządy analogiczne, narządy homologiczne, narządy szczątkowe - wymienia dane z embriologii, fizjologii i biochemii, które wskazują na wspólne pochodzenie wszystkich organizmów na Ziemi	- omawia bezpośrednie dowody ewolucji: odciski, odlewy, skamieniałości, skamieniałości kompletne - omawia proces powstawania skamieniałości w skałach osadowych przy udziale fosylizacji - uzasadnia, że dane z anatomii porównawczej są pośrednimi dowodami ewolucji - wymienia metody datowania względnego i bezwzględnego - definiuje teorię rekapitulacji - uzasadnia, że analiza rozmieszczenia organizmów na kuli ziemskiej może dostarczyć dowodów na istnienie ewolucji świata żywego	- wyjaśnia pojęcia: gastrolity, koprolity - wymienia i charakteryzuje rodzaje fosylizacji - omawia metody datowania względnego: metodę stratygraficzną, paleomagnetyczną, pyłkową, typologiczną - omawia metody datowania bezwzględnego: metoda izotopowa, dendrochronologiczna, termoluminescencyjna - uzasadnia na dowolnym przykładzie, że ontogeneza jest wiernym powtórzeniem filogenezy - wyjaśnia, że analiza sekwencji genów pozwala na ustalenie pokrewieństw pomiędzy organizmami - wymienia żywe skamieniałości - wymienia przyczyny niekompletności zapisu kopalnego i wyjaśnia jej wpływ na badania ewolucji organizmów	- ocenia znaczenie poszczególnych dowodów świadczących o ewolucji - omawia metodę radiowęglową datowania izotopowego - uzasadnia wykorzystanie tzw. skamieniałości przewodnich w datowaniu stratygraficznym - wyjaśnia, dlaczego mtDNA jest szczególnie przydatne do analiz pokrewieństw pomiędzy organizmami - omawia teorię tzw. zegara molekularnego
68. 38. Podstawy klasyfikacji filogenetycznej 69. (rozdział 15.4)	- wyjaśnia, na czym polega nomenklatura binominalna - wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka	- wyjaśnia zasady klasyfikacji filogenetycznej organizmów - wyjaśnia pojęcia: kladystyka, klad, kladogram - wymienia metody klasyfikacji filogenetycznej	- omawia metody klasyfikacji filogenetycznej: kladystyczną i molekularną - wymienia w odpowiedniej kolejności podstawowe taksony stosowane w klasyfikacji roślin i zwierząt	- wymienia i charakteryzuje typy taksonów: takson monofiletyczny, polifiletyczny i parafiletyczny - zaznacza na dendrogramie grupę monofiletyczną, polifiletyczną i parafiletyczną - ustala pokrewieństwa pomiędzy organizmami/taksonami na podstawie analizy dendrogramów	- wymienia i opisuje rodzaje dendrogramów
70. 39. Teoria doboru naturalnego 71. (rozdział 16.1, 16.2)	- wyjaśnia istotę doboru naturalnego - wymienia rodzaje doboru naturalnego	- przedstawia przykładowe definicje doboru naturalnego - wyjaśnia pojęcia: adaptacja, preadaptacja, dostosowanie, koewolucja - omawia rodzaje doboru naturalnego - wyjaśnia pojęcia: mimetyzm, mimikra	- wyjaśnia na dowolnym przykładzie zjawisko adaptacji - omawia na dowolnym przykładzie zjawisko preadaptacji - podaje przykłady działania doboru stabilizacyjnego, kierunkowego i rozrywającego - omawia działanie doboru kierunkowego na przykładzie melanizmu przemysłowego - podaje przykłady mimetyzmu i mimikry występujące w przyrodzie	- wyjaśnia na dowolnym przykładzie zjawisko koewolucji - rozpoznaje na wykresie rozkładu zmienności cechy adaptacyjnej rodzaj doboru naturalnego - uzasadnia, że żywe skamieniałości są przykładem działania doboru stabilizacyjnego - wskazuje różnicę pomiędzy mimetyzmem a mimikrą - uzasadnia, że dobór rozrywający może doprowadzić do specjacji	- określa rolę współczynnika reprodukcji netto R w opisywaniu dostosowania organizmów - omawia hipotezę Czerwonej Królowej - wyjaśnia istotę doboru apostatycznego, płciowego i krewniaczego
72. 40. Zmienność genetyczna – podłoże ewolucji 73. (rozdział 16.3)	- wymienia źródła zmienności genetycznej	- wyjaśnia istotę zjawiska rekombinacji - wyjaśnia, czym jest mutacja	- przedstawia rolę rekombinacji w powstawaniu zmienności organizmów - przedstawia znaczenie mutacji w powstawaniu zmienności organizmów	- uzasadnia na dowolnych przykładach, że mutacje mogą zmniejszać lub zwiększać dostosowanie organizmu - określa wpływ dryfu genetycznego na powstawanie zmienności genetycznej organizmów	- omawia na dowolnym przykładzie zjawisko transferu genów
74. 41. Prawo Hardy’ego–Weinberga 75. (rozdział 17.1, 17.2, 17.3)	- definiuje pojęcia: allel, genotyp, pula genowa - charakteryzuje obszar badań genetyki populacyjnej	- wymienia podstawowe założenia prawa Hardy’ego–Weinberga	- omawia na dowolnych przykładach założenia reguły Hardy’ego–Weinberga - wyjaśnia pojęcia: presja mutacyjna, opór środowiska, polimorfizm genetyczny - przedstawia matematyczny zapis reguły Hardy’ego–Weinberga	- wylicza częstość genotypów i alleli w populacji znajdującej się w stanie równowagi genetycznej - wyjaśnia, czy w przyrodzie w warunkach naturalnych są możliwe do spełnienia postulaty zawarte w regule Hardy’ego–Weinberga - podaje przykłady zastosowania reguły Hardy’ego–Weinberga w praktyce	- wyjaśnia istotę odchylenia mejotycznego i ukrytej zmienności genetycznej
76. 42. Wpływ doboru naturalnego na frekwencję alleli w populacji 77. (rozdział 17.4)	- wymienia przykłady wpływu doboru naturalnego na frekwencję alleli w populacji	- definiuje pojęcie polimorfizm genetyczny	- określa skutki działania doboru naturalnego w przypadku chorób warunkowanych przez allele dominujące - określa skutki działania doboru naturalnego w przypadku chorób warunkowanych przez allele recesywne	- wyjaśnia, dlaczego pląsawica Huntingtona utrzymuje się w populacji, pomimo tego, że jest warunkowana przez allel dominujący	- wyjaśnia na przykładzie mukowiscydozy lub anemii sierpowatej zjawisko naddominacji
78. 43. Specjacja (rozdział 18)	- definiuje pojęcia: gatunek, specjacja, izolacja rozrodcza - wymienia sposoby powstawania nowych gatunków	- przedstawia biologiczną koncepcję gatunku - wymienia rodzaje specjacji	- przedstawia różne definicje gatunku różniące się od koncepcji biologicznej - omawia poszczególne rodzaje specjacji - porównuje specjacje allopatryczną, sympatryczną i parapatryczną	- omawia na dowolnych przykładach ograniczenia biologicznej definicji gatunku - wyjaśnia zjawisko hybrydyzacji i przedstawia jego konsekwencje - uzasadnia celowość podziału specjacji allopatrycznej na wikariancyjną i perypatryczną - klasyfikuje specjacje ze względu na kryterium paleontologiczne i tempo zachodzących zmian	- wskazuje różnicę pomiędzy pionowym i poziomym transferem genów - wskazuje różnice pomiędzy specjacją radiacyjną i filetyczną - omawia specjację stopniową i skokową
79. 44. Czynniki warunkujące specjację 80. (rozdział 18)	- wymienia czynniki warunkujące specjację - wyjaśnia rolę barier geograficznych w procesie powstawania nowych gatunków	- uzasadnia, że izolacja geograficzna jest najważniejszym czynnikiem powstawania nowych gatunków - wymienia czynniki wpływające na specjację sympatryczną	- ocenia wpływ epoki lodowej na proces specjacji - wymienia rodzaje barier rozrodczych prezygotycznych i postzygotycznych - ocenia wpływ zmiany frekwencji alleli i poliploidyzacji na specjację sympatryczną	- podaje przykłady gatunków, które powstały w wyniku izolacji geograficznej - wyjaśnia na dowolnym przykładzie wpływ dryfu kontynentalnego na wykształcenie się nowych gatunków zwierząt - omawia bariery rozrodcze prezygotyczne i postzygotyczne - podaje przykłady barier rozrodczych - uzasadnia na dowolnym przykładzie, że czynniki cytoplazmatyczne odgrywają znaczącą rolę w procesie specjacji sympatrycznej	- uzasadnia, że bariery pregamiczne są korzystniejsze dla organizmów od barier postgamicznych
81. 45. Dryf genetyczny 82. (rozdział 18.5)	- wyjaśnia pojęcie dryf genetyczny - wymienia przypadki dryfu genetycznego	- omawia efekt założyciela oraz efekt wąskiego gardła	- podaje przykłady efektu założyciela i efektu wąskiego gardła	- omawia zjawisko radiacji adaptacyjnej na przykładzie zięb Darwina	- ocenia znaczenie dryfu genetycznego w przebiegu procesów ewolucyjnych
83. 46. Podstawy biogenezy – hipotezy powstania życia na Ziemi 84. (rozdział 19.1)	- definiuje pojęcie biogeneza - wymienia teorie biogenezy, tłumaczące sposób pojawienia się życia na Ziemi	- wyjaśnia koncepcję biogenezy proponowaną przez A. Oparina - omawia główne założenia alternatywnych do teorii Oparina hipotez biogenezy	- przedstawia założenia teorii Oparina - wyjaśnia pojęcia: koacerwaty, protobionty, eobionty, rybozymy, ryft - przedstawia argumenty wskazujące na monofiletyczne pochodzenie wszystkich organizmów na Ziemi	- analizuje przebieg i ocenia znaczenie naukowe doświadczenia S. Millera - przedstawia proces powstania komórki prokariotycznej z koacerwatów - przedstawia założenia koncepcji „Świat RNA”	- omawia założenia hipotezy „gorąca pizza” - przedstawia mocne i słabe strony koncepcji „Świat RNA”
85. 47. Podstawy biogenezy – wymieranie i radiacja adaptacyjna 86. (rozdział 19.2, 19.3)	- wymienia rodzaje wymierania występujące w dziejach Ziemi - wyjaśnia pojęcia: antropopresja, radiacja adaptacyjna	- wymienia przyczyny wymierania organizmów - wymienia sytuacje prowadzące do radiacji adaptacyjnej - wyjaśnia pojęcia: dywergencja (ewolucja rozbieżna), konwergencja (ewolucja zbieżna), paralelizm ewolucyjny	- omawia przyczyny wymierania organizmów - podaje przykłady konwergencji, dywergencji i paralelizmu	- wymienia pięć największych ekstynkcji w dziejach Ziemi - wyjaśnia proces radiacji adaptacyjnej na przykładzie trąbowców lub łuskaczy z rodziny Fringllidae - uzasadnia, że narządy homologiczne powstają w wyniku dywergencji, a narządy analogiczne są skutkiem konwergencji	- przedstawia założenia teorii „szóstej katastrofy”
87. 48. Dzieje Ziemi (rozdział 19.4) 88.	- wymienia i charakteryzuje eony: fanerozoik i kryptozoik	- wymienia najważniejsze wydarzenia, jakie miały miejsce w kolejnych erach	- wymienia okresy i epoki w dziejach Ziemi	- wymienia najważniejsze wydarzenia, jakie miały miejsce w kolejnych epokach	- przygotowuje na podstawie różnych źródeł prezentację dotyczącą historii życia na Ziemi
89. 49. Podstawy antropogenezy – człowiek a inne zwierzęta 90. (rozdział 20.1)	- wyjaśnia pojęcie antropogeneza - przedstawia w sposób skrócony pozycję systematyczną człowieka	- wymienia cechy pozwalające na zaliczenie człowieka do rzędu naczelnych, podrzędu małp właściwych i nadrodziny małp człekokształtnych	- wymienia cechy człowieka odróżniające go od małp człekokształtnych	- przedstawia szczegółową pozycję systematyczną człowieka rozumnego - uzasadnia celowość zmian budowy czaszki hominidów w kierunku czaszki ludzkiej - porównuje budowę czaszki człowieka i małpy człekokształtnej	- analizuje drzewo filogenetyczne naczelnych - wskazuje różnice pomiędzy kladogramem małp człekokształtnych w ujęciu tradycyjnym i molekularnym
91. 50. Ewolucja człowieka 92. (rozdział 20.2)	- wymienia etapy ewolucji hominidów - wymienia cechy budowy charakterystyczne tylko dla człowieka	- wymienia przodków współczesnych małp człekokształtnych - wymienia w kolejności chronologicznej gatunki australopiteków	- przedstawia drzewo rodowe hominidów - wskazuje główne kierunki rozprzestrzeniania się rodzaju człowiek z Afryki - wymienia przyczyny hominizacji małp afrykańskich	- wykazuje znaczenie Wielkiego Ryftu Afrykańskiego w ewolucji hominidów - przedstawia założenia hipotezy „East Side Story”	- wymienia i omawia koncepcje pochodzenia człowieka anatomicznie współczesnego
93. 51. Charakterystyka hominidów 94. (rozdział 20.3)	- wymienia przedstawicieli hominidów w kolejności chronologicznej	- wymienia cechy charakterystyczne dla przedstawicieli hominidów	- omawia ewolucję kulturową hominidów	- rozpoznaje na rysunkach czaszki hominidów i wskazuje cechy ich budowy, które umożliwiły ich identyfikację	- charakteryzuje Homo floresiensis

Źródło: Wydawnictwo Operon