dla klasy I szkoły ponadpodstawowej, klasy: 1P1B, 1P1C, 1P1D, 1P1E, 1P1F
|
Temat (rozumiany jako lekcja) |
Wymagania na ocenę dopuszczającą
Uczeń: |
Wymagania na ocenę dostateczną
Uczeń: |
Wymagania na ocenę dobrą
Uczeń: |
Wymagania na ocenę bardzo dobrą
Uczeń: |
Wymagania na ocenę celującą
Uczeń opanował wymagania na ocenę bardzo dobrą, a ponadto: |
|
I. Początki ludzkiej cywilizacji |
|||||
|
1. Historia jako nauka; metody badania dziejów człowieka |
– wyjaśnia pojęcia: prehistoria, historia, historiografia, źródło historyczne, periodyzacja dziejów, era, chronologia |
– rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych, podaje ich przykłady – rozróżnia czas cykliczny i linearny (liniowy) – omawia podział na epoki według kryterium materiału, z którego wykonywano narzędzia, np. paleolit, neolit, epoka brązu i epoka żelaza
|
– przedstawia periodyzację dziejów powszechnych i ojczystych – omawia sposoby datowania w historii (dominujący od narodzin Chrystusa ‒ nasza era i inne, np. era muzułmańska, żydowska, bizantyjska) |
– charakteryzuje podział historii ze względu na przedmiot i obszar geograficzny badań – porównuje źródła relacyjno-narracyjne ze źródłami normatywnymi, adresowane z nieadresowanymi oraz bezpośrednie z pośrednimi
|
– dostrzega różne wymiary historii – uzasadnia, na czym polega np. metoda radiowęglowa – analizuje swój stosunek do nauczania/uczenia się historii |
|
2. Przemiany sposobów życia człowieka w okresie prehistorycznym |
– wyjaśnia pojęcia: istoty humanoidalne, ewolucja, rewolucja neolityczna |
– przedstawia zasadnicze zmiany, jakie zaszły w budowie ciała hominidów w okresie prehistorycznym – wyjaśnia, jakie znaczenie w dziejach człowieka miało opanowanie umiejętności posługiwania się ogniem |
– wskazuje na mapie obszary, na których człowiek zapoczątkował uprawę zbóż i hodowlę zwierząt – charakteryzuje znaczenie pojawienia się gatunku Homo sapiens |
– uzasadnia, dlaczego przemiany zapoczątkowane na Bliskim Wschodzie noszą miano rewolucji neolitycznej |
– analizuje zjawisko pojawienia się myślenia symbolicznego w dziejach człowieka, argumentuje, jakie to miało znaczenie – uzasadnia, w jaki sposób umiejętność obróbki kamienia i metali wpłynęła na jakość życia ludzi |
|
3. Cywilizacja Mezopotamii |
– wyjaśnia pojęcia: Mezopotamia, Żyzny Półksiężyc, system irygacyjny, ziggurat, kodeks, antropomorfizm, politeizm, pismo klinowe |
– omawia uwarunkowania geograficzne rozwoju cywilizacji na Bliskim Wschodzie – przedstawia wierzenia ludów tworzących cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu |
– charakteryzuje organizację państw i strukturę społeczeństw w cywilizacjach starożytnego Bliskiego Wschodu |
– analizuje najważniejsze osiągnięcia kulturowe starożytnych cywilizacji Mezopotamii |
– uzasadnia ponadczasowe znaczenie osiągnięć kulturowych i naukowych cywilizacji Mezopotamii |
|
4. Starożytny Egipt |
– wyjaśnia pojęcia: Egipt Dolny, Egipt Górny, monarchia despotyczna, faraon, mumifikacja, hieroglify |
– omawia uwarunkowania geograficzne rozwoju cywilizacji starożytnego Egiptu – przedstawia wierzenia cywilizacji starożytnego Egiptu |
– charakteryzuje organizację państwa egipskiego i strukturę jego społeczeństwa |
– analizuje najważniejsze osiągnięcia kulturowe starożytnego Egiptu |
– uzasadnia ponadczasowe znaczenie osiągnięć kulturowych i naukowych cywilizacji starożytnego Egiptu |
|
5. Izraelici i ich religia ‒ judaizm |
– wyjaśnia pojęcia: monoteizm, judaizm, Arka Przymierza, Tora, Dekalog, Talmud, diaspora, Świątynia Salomona, Stary Testament, „niewola babilońska”, menora, alfabet, purpura |
– omawia uwarunkowania geograficzne rozwoju cywilizacji starożytnego Izraela i Fenicji – wyjaśnia założenia religii monoteistycznej na przykładzie judaizmu |
– charakteryzuje proces powstania i organizację państwa Izrael i Fenicji – sporządza linię czasu z najważniejszymi wydarzeniami z dziejów Izraela |
– analizuje najważniejsze osiągnięcia kulturowe starożytnego Izraela i Fenicji – uzasadnia uniwersalne, ponadczasowe wartości Dekalogu |
– uzasadnia ponadczasowe znaczenie osiągnięć kulturowych i naukowych cywilizacji starożytnego Izraela i Fenicji |
|
6. Cywilizacje Środkowego i Dalekiego Wschodu: Indii i Chin |
– wyjaśnia pojęcia: animizm, braminizm, hinduizm, sanskryt, Wedy, nirwana, reinkarnacja, kasta, terakotowa armia, konfucjanizm, taoizm, Wielki Mur, jedwabny szlak |
– omawia uwarunkowania geograficzne rozwoju cywilizacji starożytnych Indii i Chin – przedstawia wierzenia cywilizacji starożytnych Indii i Chin |
– charakteryzuje proces powstania i organizację państwa starożytnych Indii i Chin
|
– analizuje najważniejsze osiągnięcia kulturowe starożytnych Indii i Chin – przedstawia najważniejsze przesłania z nauk Buddy i Konfucjusza |
– uzasadnia ponadczasowe znaczenie osiągnięć kulturowych i naukowych cywilizacji starożytnych Indii i Chin |
|
7. Początki ludzkiej cywilizacji − lekcja powtórzeniowa
|
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
8. Początki ludzkiej cywilizacji – lekcja sprawdzająca |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
II. Starożytna Grecja |
|||||
|
1. U początków greckiej cywilizacji |
– wyjaśnia pojęcia: kultura minojska, kultura mykeńska, Hellenowie, Hellada, Wieki Ciemne, polis, Wielka Kolonizacja, falanga, hoplita |
– omawia uwarunkowania geograficzne kształtowania się cywilizacji greckiej – wskazuje obszary objęte kolonizacją grecką od VIII do VI w. p.n.e. |
– charakteryzuje proces powstania i przyczyny upadku cywilizacji minojskiej i mykeńskiej – omawia wpływ warunków naturalnych na życie codzienne mieszkańców Hellady |
– analizuje najważniejsze osiągnięcia kulturowe Minojczyków i Achajów – porównuje cechy i zasięg kolonizacji fenickiej i greckiej |
– uzasadnia wpływ wartości związanych z ideą greckiej polis na współczesne przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze w Europie |
|
2. Sparta i Ateny – dwie drogi rozwoju |
– wyjaśnia pojęcia: Dorowie, spartiaci, periojkowie, heloci, Związek Peloponeski, oligarchia, geruzja, eforowie, wychowanie spartańskie, Areopag, tyrania, demokracja, fyla, Rada Pięciuset, Archonci, strateg, ostracyzm |
– omawia uwarunkowania geograficzne kształtowania się cywilizacji Sparty i Aten – wyjaśnia uprawnienia poszczególnych organów władzy w Sparcie i Atenach |
– charakteryzuje organizacje społeczeństwa Sparty i Aten – omawia wpływ warunków naturalnych na życie codzienne mieszkańców Sparty i Aten – przedstawia sytuację społeczno-polityczną w obu polis |
– analizuje, na czym polegał oligarchiczny i demokratyczny system ustrojowy w owych czasach – porównuje ideał wojownika-obywatela w Sparcie z ideałem obywatela w Atenach |
– uzasadnia rolę, jaką w historii Aten oraz Europy odegrali Drakon, Solon i Klejstenes |
|
3. Grecja w okresie klasycznym |
– wyjaśnia pojęcia: Imperium Perskie, satrapie, Związek Helenów, Związek Morski, wojna peloponeska |
– opisuje różne formy ekspansji w świecie greckim, kolonizację grecką i fenicką – wymienia najważniejsze bitwy Greków z Persami: pod Maratonem, Termopilami, Salaminą i Platejami |
– omawia okoliczności i przyczyny, które doprowadziły do wojen Grecji z Persją w I połowie V wieku p.n.e. – sporządza linię czasu prezentującą etapy przebiegu wojen grecko- perskich |
– wyjaśnia, na czym polegała potęga greckiej polis w V wieku p.n.e. – analizuje proces, który doprowadził do jej załamania w końcu tego stulecia |
– uzasadnia czynniki, które utrudniały Helenom osiągnięcie zwycięstwa i te, które zwycięstwu sprzyjały i je umożliwiły – podaje i ocenia symbolikę wojen grecko-perskich, która funkcjonuje we współczesnym świecie, np. bieg maratoński, „Polskie Termopile” |
|
4. Religia i obyczaje Greków |
– wyjaśnia pojęcia: mitologia, heros, igrzyska olimpijskie, wieniec laurowy, gimnazjon, sympozjon |
– wymienia głównych bogów greckich i określa ich „specjalizację” – omawia różne formy religijności w starożytnej Grecji |
– charakteryzuje religię starożytnych Greków – przedstawia życie obyczajowe i kulturalne w Helladzie |
– ocenia, jaka rolę odgrywały igrzyska olimpijskie w życiu politycznym i kulturalnym starożytnych Greków – określa sytuację i rolę społeczną kobiet w Helladzie
|
– uzasadnia, jaki wpływ wywarła mitologia na literaturę i sztukę w starożytnej Grecji – podaje argumenty, o ponadczasowej roli ducha rywalizacji w kontekście tradycji igrzysk olimpijskich
|
|
5. Kultura grecka w epoce archaicznej i klasycznej |
– wyjaśnia pojęcia: dramat grecki, komedia, teatr, filozofia, akademia, liceum, tympanon, styl dorycki, joński i koryncki, styl czarnofigurowy, styl czerwonofigurowy |
– wymienia osiągnięcia kulturowe starożytnych Greków – podaje najwybitniejszych twórców starożytnej Grecji |
– charakteryzuje grecką myśl filozoficzną – omawia greckie porządki architektoniczne: styl dorycki, joński i koryncki |
– ocenia najbardziej znaczące osiągnięcia cywilizacyjne i artystyczne Greków epoki archaicznej i klasycznej – uzasadnia, które z nich najsilniej wpłynęły na rozwój cywilizacji europejskiej |
– dostrzega różnice w historiografii starożytnej Grecji na przykładzie dzieł Herodota i Tukidydesa – analizuje system wartości prezentowany przez filozofów greckich, tzw. wartości stałe, jak sprawiedliwość, dobro, i liche, jak tchórzostwo, mściwość i nienawiść |
|
6. Podboje macedońskie i świat grecki w okresie hellenistycznym |
– wyjaśnia pojęcia: kultura hellenistyczna, diadochowie, synkretyzm religijny, retoryka, Filipiki, Siedem cudów świata (starożytnego) |
– omawia ekspansję Aleksandra Macedońskiego – wymienia najważniejsze bitwy z wojny Aleksandra Wielkiego z Persami: Issos, Gaugamela |
– przedstawia okolicznościach wzrostu znaczenia Macedonii w IV w. p.n.e. – wskazuje na mapie kraje podporządkowane przez Aleksandra Wielkiego
|
– charakteryzuje cechy kultury hellenistycznej – wyjaśnia podłoże budowy imperium przez Aleksandra Wielkiego
|
– uzasadnia, w jaki sposób działania Aleksandra Wielkiego wpłynęły na kształtowanie się kultury hellenistycznej i jej dziedzictwa |
|
7. Starożytna Grecja − lekcja powtórzeniowa
|
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
8. Starożytna Grecja – lekcja sprawdzająca |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
III. Starożytny Rzym |
|||||
|
1. Początki Rzymu i republiki rzymskiej |
– wyjaśnia pojęcia: Wilczyca kapitolińska, rzymska oligarchia, republika, Etruskowie, patrycjusze, plebejusze, komicja, konsul, pretor, cenzor, rózgi liktorskie, kwestor, trybun ludowy, zgromadzenie ludowe, senat, dyktator, Związek Latyński
|
– podaje źródła rzymskiej cywilizacji i początków Rzymu – omawia problem niewolnictwa w republice rzymskiej – wyjaśnia znaczenie powiedzenia „pyrrusowe zwycięstwo” |
– charakteryzuje przemiany ustrojowe i społeczne w republice rzymskiej – wskazuje na mapie kierunki podbojów
rzymskich oraz obszary podporządkowane przez |
– charakteryzuje system ustrojowy republiki rzymskiej, wskazując uprawnienia poszczególnych instytucji republikańskich |
– uzasadnia, na czym opierał się sukces rzymskiej ekspansji na teranie Italii
|
|
2. Podboje Rzymu poza Italią i przemiany społeczne u schyłku republiki |
– wyjaśnia pojęcia: Kartagina, wojny punickie, prowincja, latyfundium, proletariusz, popularzy, optymaci, gladiator |
– omawia charakter ekspansji rzymskiej – wymienia główne bitwy wojen punickich:
Kanny, Zama oraz dowódców i polityków, np.: Hannibal, Scypion Afrykański Starszy,
Tyberiusz i Gajusz
|
– wyjaśnia ideę imperium rzymskiego – charakteryzuje przejawy kryzysu społeczeństwa rzymskiego oraz rolę, jaką odgrywali w państwie i
społeczeństwie rzymskim niewolnicy |
– ocenia następstwa nierównego podziału ziemi, który dokonał się w okresie podboju Italii przez Rzymian – charakteryzuje konflikty społeczne i próby reform u schyłku republiki |
– analizuje okoliczności, w jakich Rzym zaczął dokonywać podbojów poza obszarem Italii. – podaje i ocenia następstwa podbojów i źródła konfliktów społecznych w schyłkowym okresie republiki
|
|
3. Upadek republiki. Cesarstwo Rzymskie w okresie pryncypatu |
– wyjaśnia pojęcia: legion, weteran, wojny domowe, powstanie Spartakusa, triumwirat, August, pryncypat, Pax Romana, romanizacja, obywatelstwo rzymskie |
– wymienia głównych polityków, którzy doprowadzili do przemian ustrojowych w I w. p.n.e., np. Sulla, Marek Krassus, Gnejusz Pompejusz, Juliusz Cezar |
– charakteryzuje okoliczności przeobrażenia się republiki w Cesarstwo Rzymskie – przedstawia, na czym polegał system rządów w Cesarstwie Rzymskim określany jako pryncypat |
– ocenia rolę Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta w przemianach ustrojowych – wyjaśnia uniwersalne znaczenie słów Cezara „przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem” |
– uzasadnia okoliczności, w jakich w I w. p.n.e. dochodziło w republice rzymskiej do wojen domowych – wnioskuje, jakie były przyczyny przejmowania władzy przez ambitne jednostki w okresie przemian ustrojowych
|
|
4. Kultura, osiągnięcia cywilizacyjne, wierzenia w starożytnym Rzymie |
– wyjaśnia pojęcia: prawo, drogi rzymskie, beton, kopuła, łuki, akwedukt, termy, mozaiki, cyrk, Koloseum, amfiteatr, Panteon, łuk triumfalny, Kolumna Trajana, forum, epopeja, satyra, wróżbiarstwo, westalka, mitraizm, chrześcijaństwo, sekta, Nowy Testament, doktryna |
– omawia genezę chrześcijaństwa i zmiany sytuacji chrześcijan w państwie rzymskim – wyjaśnia, kim byli wybitni twórcy kultury rzymskiej, np.: Seneka Młodszy, Marek Aureliusz, Cyceron, Wergiliusz, Horacy, Owidiusz |
– charakteryzuje wierzenia religijne starożytnych Rzymian i ich związek z życiem publicznym – przedstawia proces rozpowszechniania się chrześcijaństwa w starożytnym Rzymie |
– rozpoznaje i ocenia osiągnięcia kulturowe starożytnych Rzymian – wyjaśnia, jakie były przyczyny popularności wśród Rzymian kultów wschodnich i czym się one charakteryzowały |
– uzasadnia ponadczasowe znaczenie słów Seneki Młodszego: „ojczyznę kocha się nie dlatego, że wielka, ale dlatego, że własna” – analizuje dziedziny, w których rzymska cywilizacja osiągnęła najbardziej oryginalne rezultaty i oddziałuje do dzisiaj najsilniej na kulturę europejską |
|
5. Rzym w III‒V w. Upadek cesarstwa na Zachodzie |
– wyjaśnia pojęcia: barbarzyńcy, Germanie, prześladowanie chrześcijan, dominat, sobór, herezja, patriarcha, biskup Rzymu, diecezja, Edykt mediolański, kolonat, wielka wędrówka ludów |
– omawia zmiany sytuacji chrześcijan w państwie rzymskim od III do V w. – określa, jakie obszary znalazły się we wschodnim, a jakie – w zachodnim Cesarstwie Rzymskim po jego podziale w 395 r. |
– przedstawia przejawy kryzysu imperium rzymskiego w III w. – charakteryzuje wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku państwa rzymskiego
|
– ocenia przemiany polityczne w Rzymie w okresie od III do V wieku – analizuje różnice kulturowe i cywilizacyjne Cesarstwa Zachodniorzymskiego i Wschodniorzymskiego |
– uzasadnia wpływ wielkiej wędrówki ludów na przemiany kulturowe i cywilizacyjne w zachodniej Europie – argumentuje, czy zmiany dokonane w II połowie V w. świadczą o przejściu do nowej epoki |
|
6. Starożytny Rzym − lekcja powtórzeniowa |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
7. Starożytny Rzym – lekcja sprawdzająca |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
IV. Wczesne średniowiecze – do końca X w. |
|||||
|
1. Cesarstwo na Wschodzie (Bizancjum) |
– wyjaśnia pojęcia: Bizancjum, Kodeks Justyniana, Awarowie, ogień grecki, dynastia macedońska, ikona, ikonoklaści, kościół Hagia Sophia |
– lokalizuje w czasie i przestrzeni Cesarstwo Bizantyjskie – wyjaśnia genezę Bizancjum jako dziedzictwo grecko-rzymskiej cywilizacji
|
– charakteryzuje osiągnięcia w zakresie kultury Cesarstwa Bizantyjskiego – przedstawia cechy sztuki bizantyńskiej
|
– ocenia rolę Kościoła chrześcijańskiego w Cesarstwie Bizantyjskim – analizuje problem kultu ikon w Bizancjum i problem ikonoklazmu |
– uzasadnia rolę cesarza Justyniana I Wielkiego w dziejach Bizancjum – argumentuje, czy Prokopiusz z Cezarei, historyk bizantyński miał wpływ na pełny obraz rzeczywistości VI w. |
|
2. Arabowie i islam |
– wyjaśnia pojęcia: beduini, karawany, hidźra, prorok, Koran, islam, Czarny Kamień, Al-Kaba, Allah, rok nowej ery, szariat, ramadan, dżihad, kalif, emir, kaligrafia, Abbasydzi, Umajjadzi, Fatymidzi |
– wyjaśnia genezę islamu, omawia główne zasady, filary islamu, które znalazły się w Koranie |
– charakteryzuje główne kierunki ekspansji arabskiej do IX wieku – opisuje charakterystyczne cechy kultury arabskiej i rozpoznaje jej najważniejsze osiągnięcia |
– analizuje cechy charakterystyczne dla społeczności arabskiej w okresie przed narodzinami nowej religii ‒ islamu
|
– ocenia osiągnięcia cywilizacyjne Arabów i cechy charakterystyczne kultury i nauki arabsko-islamskiej |
|
3. Europa barbarzyńska po upadku cesarstwa na Zachodzie |
– wyjaśnia pojęcia: Frankowie, romanizacja plemion germańskich, Anglosasi, Ostrogoci, Wizygoci, Merowingowie, prawo salickie, majordom, Celtowie, Państwo Kościelne, biskup Rzymu, reguła zakonna |
– opisuje proces tworzenia się państw w Europie z uwzględnieniem ich chrystianizacji – wyjaśnia, jaką rolę odegrali w dziejach Franków Chlodwig I, Karol Młot i Pepin Krótki |
– charakteryzuje relacje pomiędzy Germanami a podbitą przez nich ludnością romańską – wyjaśnia, co zdecydowało o ostatecznej romanizacji (z wyjątkiem Brytanii) germańskich najeźdźców |
– na podstawie tekstu źródłowego przedstawia życie codzienne mnichów w klasztorach kierujących się regułą św. Benedykta – analizuje losy Italii, Półwyspu Iberyjskiego i Wysp Brytyjskich w V‒VIII w. |
– analizuje najważniejsze zjawiska, które zachodziły w Kościele na Zachodzie – argumentuje, jakie było miejsce Kościoła w rzeczywistości społeczno-politycznej, która wytworzyła się we wczesnym średniowieczu |
|
4. Odrodzenie idei cesarskiej na Zachodzie. Monarchie karolińska i ottońska |
– wyjaśnia pojęcia: hrabia, margrabia, kapitularz, dziesięcina, renesans karoliński, skryptorium, minuskuła karolińska, miniatura, traktat w Verdun, Karolingowie, Rzesza, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, monarchia uniwersalistyczna, dynastia saska |
– opisuje zasięg terytorialny i organizację państwa Franków ze szczególnym uwzględnieniem polityki Karola Wielkiego |
– przedstawia postać Karola Wielkiego i jego zasługi dla państwa – charakteryzuje zjawisko renesansu
karolińskiego i ocenia jego znaczenie dla rozwoju |
– charakteryzuje ideę cesarstwa karolińskiego i porównuje ją z ideą cesarstwa Ottonów – na podstawie tekstu źródłowego wyjaśnia, na czym polegał należyty i sprawiedliwy sposób sprawowania rządów przez chrześcijańskiego władcę opisany w kapitularzu Karola Wielkiego |
– analizuje przyczyny i następstwa rozpadu monarchii karolińskiej po traktacie w Verdun – argumentuje, na czym polegała idea odnowienia cesarstwa na Zachodzie w monarchii karolińskiej i w monarchii niemieckich Ottonów |
|
5. Gospodarka, społeczeństwo, kultura wczesnośredniowiecznej Europy Zachodniej |
– wyjaśnia pojęcia: kolonat, poddaństwo, produkcja rzemieślnicza, dwupolówka, trójpolówka, feudalizm, senior, wasal, beneficjum, lenno, hołd, inwestytura, akt komendacji, relikwie, suzeren, immunitet, pańszczyzna, bazylika, hagiografia, ornament zoomorficzny |
– opisuje gospodarkę i kulturę państwa Franków ze szczególnym uwzględnieniem polityki Karola Wielkiego |
– charakteryzuje problemy gospodarcze występujące w zachodniej Europie w epoce wczesnego średniowiecza – ukazuje ich wpływ na życie mieszkańców |
– na podstawie tekstu źródłowego wyjaśnia, na czym polegał osobisty stosunek wasala do seniora określony w akcie komendacji – charakteryzuje i ocenia kulturę wczesnego średniowiecza oraz jej osiągnięcia |
– argumentuje, jakie znaczenie w życiu społecznym i politycznym miał system nadawania ziemi na zasadzie lenna |
|
6. Narodziny państwa polskiego i rządy Mieszka I |
– wyjaśnia pojęcia: gród, dynastia piastowska, Grody Czerwieńskie, palatium, Dagome iudex, opole, drużyna książęca, drzewo genealogiczne |
– opisuje proces tworzenia się państwa polskiego z uwzględnieniem jego chrystianizacji – przedstawia kolejne etapy rozwoju terytorialnego państwa Mieszka I |
– przedstawia stosunki Mieszka I z sąsiadami – charakteryzuje organizację państwa i rolę drużyny książęcej w państwie Mieszka I |
– analizuje, jakie znaczenie dla powstającego państwa polskiego miało przyjęcie chrześcijaństwa – na podstawie tekstu źródłowego wyjaśnia, jakie znaczenie dla Mieszka I i kształtującego się państwa polskiego miało zwycięstwo pod Cedynią |
– analizuje różne źródła o początkach państwa polskiego, łączy ich autorów z państwami lub kręgami kulturowymi – uzasadnia tendencje centralistyczne w życiu politycznym państwa polskiego w X w. |
|
7. Wczesne średniowiecze – do końca X w. – lekcja powtórzeniowa |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
8. Wczesne średniowiecze – do końca X w. – lekcja sprawdzająca |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
V. Europa i Polska w okresie pełnego średniowiecza – XI‒XIII w. |
|||||
|
1. Polska za panowania Bolesława Chrobrego |
– wyjaśnia pojęcia: misja chrystianizacyjna biskupa Wojciecha, kanonizacja, Drzwi Gnieźnieńskie, zjazd gnieźnieński, kopia włóczni św. Maurycego, drużyna książęca, danina, Pięciu Braci Męczenników, regalia, prawo książęce, ciężary prawa książęcego |
– opisuje zmiany terytorialne państwa polskiego w okresie rządów Bolesława Chrobrego – wymienia przyczyny i opisuje przebieg wojen prowadzonych przez Bolesława w latach 1003‒ 1018 – omawia organizację państwa polskiego za Bolesława Chrobrego |
– wyjaśnia uwarunkowania narodzin państwa polskiego i jego chrystianizacji z uwzględnieniem roli Bolesława Chrobrego – charakteryzuje politykę zagraniczną Bolesława Chrobrego z uwzględnieniem małżeństw zawartych przez Bolesława i jego syna Mieszka II |
– zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy za Bolesława Chrobrego – na podstawie źródeł wyjaśnia i ocenia, jakie znaczenie dla Bolesława i Polski miał zjazd gnieźnieński – analizuje, jak układały się stosunki Bolesława Chrobrego z Ottonem III |
– analizuje tendencje centralistyczne w życiu politycznym państwa polskiego w okresie rządów Bolesława Chrobrego – analizuje i ocenia znaczenie koronacji królewskiej Bolesława Chrobrego – przedstawia konsekwencje długotrwałych walk polsko-niemieckich za Bolesława Chrobrego |
|
2. Kryzys państwa polskiego i jego odbudowa przez Kazimierza Odnowiciela |
– wyjaśnia pojęcia: reakcja pogańska, bunt możnych, trybut, prawo rycerskie, główszczyzna, nawiązka |
– opisuje zmiany terytorialne państwa polskiego w latach 1025‒1058 – wymienia terytoria należące kiedyś do państwa pierwszych Piastów, które pozostawały poza granicami Polski w 1058 r. |
– wyjaśnia, dlaczego powrót Kazimierza do kraju w 1039 r. zakończył się sukcesem i rozpoczął proces odbudowy państwa polskiego – charakteryzuje reformy wojskowe Kazimierza Odnowiciela i ocenia ich znaczenie |
– zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w latach 1025‒1058 – na podstawie tekstów źródłowych wyjaśnia sytuację, jaka zapanowała na ziemiach polskich po przejęciu władzy przez Bezpryma, a następnie po śmierci Mieszka II
|
– argumentuje, tendencje decentralistyczne i centralistyczne w życiu politycznym państwa polskiego w latach 1025‒1058 – uzasadnia, czy słusznie Kazimierz otrzymał przydomek „Odnowiciel” |
|
3. Europa w XI‒XIII w. ‒ polityka, społeczeństwo, gospodarka |
– wyjaśnia pojęcia: suzeren, manuskrypt, nowe wsie, ruch kolonizacyjny, chomąto, jarzmo, młyn wodny, czynsz, wolność osobista, targ, lichwa, pożyczka, weksel, bank, pieniądz, cechy, gildie, warsztaty rzemieślnicze, ośrodki miejskie |
– opisuje charakterystyczne przejawy ożywienia społeczno-gospodarczego w Europie od XI do XIII w. – przedstawia realia życia codziennego w średniowiecznym mieście i wsi |
– charakteryzuje funkcjonowanie władzy, struktur społecznych i gospodarki w systemie feudalnym – przedstawia specyfikę odmienności gospodarczej w Anglii, Francji i Rzeszy Niemieckiej |
– zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w II połowie XI i w XII w. – wskazuje najważniejsze czynniki, które doprowadziły do ożywienia gospodarczego w Europie
|
– ocenia wpływ cechów i gildii na rozwój miast oraz funkcjonowanie rzemiosła i handlu – uzasadnia, na czym polegał wzrost znaczenia pieniądza w gospodarce i codziennym życiu mieszkańców |
|
4. Kościół w realiach społeczno-politycznych XI‒XIII w. |
– wyjaśnia pojęcia: celibat, inwestytura, symonia, nepotyzm, kardynał, reforma gregoriańska, ekskomunika, Dictatus papae, antypapież, prawo kościelne, konkordat w Wormacji, katolicyzm, prawosławie, schizma wschodnia, rekonkwista, krucjata, krucjata ludowa, krucjata rycerska, Królestwo Jerozolimskie, Cesarstwo Łacińskie, zakony rycerskie, Liga Lombardzka, świętopietrze, kongregacja, zakon cystersów, zakony żebracze, inkwizycja |
– przedstawia, na czym polegał spór o inwestyturę świecką i dominium mundi pomiędzy papiestwem a cesarstwem – omawia okoliczności, w jakich doszło do rozłamu w Kościele w 1054 r. |
– wyjaśnia ideowe i polityczne przyczyny, a także charakter rywalizacji papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo nad średniowieczną Europą
|
– charakteryzuje polityczne, społeczno-gospodarcze i religijne uwarunkowania wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej i rekonkwisty oraz przedstawia ich skutki – ocenia znaczenie krucjat w dziejach średniowiecznej Europy |
– wskazuje i ocenia metody reformy Kościoła podjęte w XI–XIII w. z uwzględnieniem działań Stolicy Apostolskiej, a także roli zakonów – charakteryzuje i ocenia cele podjęcia przez chrześcijan wypraw krzyżowych oraz sposoby ich realizacji |
|
5. Polska Bolesławów Śmiałego i Krzywoustego |
– wyjaśnia pojęcia: obóz papieski, legat papieski, palatyn, bulla gnieźnieńska, bulla, zjazd w Merseburgu, statut (testament) Bolesława Krzywoustego, ustawa sukcesyjna, zasada senioratu, princeps (senior), zasada pryncypatu |
– opisuje zmiany terytorialne państwa polskiego w okresie rządów Bolesławów Śmiałego i Krzywoustego – wskazuje przyczyny i omawia przebieg konfliktu między Zbigniewem i Bolesławem – synami Władysława Hermana |
– charakteryzuje politykę zagraniczną Bolesława Śmiałego (Szczodrego) – podaje najważniejsze osiągnięcia Bolesława Śmiałego i Bolesława Krzywoustego |
– zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w okresie rządów Bolesławów Śmiałego i Krzywoustego – charakteryzuje reguły zawarte w ustawie sukcesyjnej (tzw. testamencie) Krzywoustego – ocenia politykę zagraniczną Bolesława Śmiałego i Bolesława Krzywoustego |
– argumentuje, tendencje decentralistyczne i centralistyczne w okresie rządów Bolesławów Śmiałego i Krzywoustego – analizuje, dlaczego władca ustanowił zasady senioratu i pryncypatu |
|
6. Państwo polskie w okresie rozbicia dzielnicowego |
– wyjaśnia pojęcia: seniorat, pryncypat, książę zwierzchni, zjazd w Łęczycy, wiec książąt w Gąsawie, bracia dobrzyńscy, zakon krzyżacki, Nowa Marchia |
– opisuje zmiany terytorialne państwa polskiego w okresie rozbicia dzielnicowego – podaje przyczyny i konsekwencje upadku zasady pryncypatu i senioratu oraz wydarzenia, które do tego doprowadziły |
– wyjaśnia przyczyny polityczne i społeczno-gospodarcze oraz następstwa rozbicia dzielnicowego ‒ przedstawia nowe zagrożenia zewnętrzne: Marchia Brandenburska, zakon krzyżacki i Mongołowie |
– charakteryzuje proces przezwyciężenia rozbicia politycznego ziem polskich, ze wskazaniem na rolę władców i Kościoła – zestawia najważniejsze wydarzenia z okresu rozbicia dzielnicowego i dziejów Europy
|
– analizuje, dlaczego Władysław (Wygnaniec), a później Mieszko (Stary) utracili godność princepsa |
|
7. Przemiany gospodarcze i społeczne w okresie rozbicia dzielnicowego |
– wyjaśnia pojęcia: wolni goście, prawo polskie, lokacja, lokacja na prawie polskim, kolonizacja na prawie niemieckim, immunitet ekonomiczny, immunitet prawny, łan, sołtys, wolnizna, daniny i posługi, czynsz, ławnicy, lokacja wsi na tzw. surowym korzeniu, podgrodzie, ośrodki targowe, miasto, prawo średzkie, prawo chełmińskie, prawo magdeburskie, rynek, wójt, rada miejska, trójpolówka, statut kaliski, brakteat, społeczeństwo stanowe, pryncypat, pospólstwo, plebs |
– opisuje przemiany społeczno-gospodarcze, które zaszły w miastach i na wsi w okresie rozbicia dzielnicowego
|
– wyjaśnia, jakie były przyczyny ożywienia gospodarczego na ziemiach polskich w XII–XIII wieku – charakteryzuje przyczyny narodzin społeczeństwa stanowego w XIII wieku oraz omawia poszczególne stany |
– ocenia społeczno-kulturowe skutki kolonizacji na prawie niemieckim oraz przemian społeczno-gospodarczych, jakie zaszły na ziemiach polskich w XII–XIII w. – na podstawie tekstu źródłowego wyjaśnia, jakie korzyści uzyskiwali osadnicy i mieszczanie na mocy przywileju lokacyjnego
|
– na podstawie tekstu źródłowego analizuje znaczenie immunitetu borzykowskiego i wolbromskiego dla Kościoła katolickiego na ziemiach polskich |
|
8. Kultura europejska XI‒XIII w. |
– wyjaśnia pojęcia: kultura rycerska, kultura dworska, styl romański, styl gotycki, portal, nawa, transept, sklepienie kolebkowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, absyda, prezbiterium, przypory i łuki oporowe, witraże, rozeta, siedem sztuk wyzwolonych, scholastyka, teologia, tomizm, uniwersytet, trubadur, minstrele, renesans XII wieku |
– wyjaśnia, na czym opierał się uniwersalny charakter kultury zachodnioeuropejskiego średniowiecza oraz jakie były jej wspólne źródła i przejawy – podaje przykłady zabytków kultury romańskiej i gotyckiej
|
– porównuje ze sobą style romański i gotycki w architekturze oraz wskazuje okoliczności, w jakich się narodziły i dążenia, jakie realizowały – omawia charakterystyczne utwory literackie z tego okresu |
– na podstawie tekstu źródłowego
wyjaśnia, jakie oczekiwania wobec sztuki miał opat Suger oraz w jaki sposób
miała – charakteryzuje poglądy Tomasza z Akwinu i jego filozoficzne podejście nauki Arystotelesa |
– analizuje znaczenie siedmiu sztuk wyzwolonych dla średniowiecznego procesu nauczania – uzasadnia rolę Kościoła, którą odegrał w kulturze średniowiecznej
|
|
9. Europa i Polska w okresie pełnego średniowiecza – XI‒XIII w – lekcja powtórzeniowa |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
10. Europa i Polska w okresie pełnego średniowiecza – XI‒XIII w – lekcja sprawdzająca |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
VI. Schyłek średniowiecza w Europie i Polsce – XIV ‒ poł. XV w |
|||||
|
1. Przemiany społeczne i zjawiska kryzysowe w Europie późnego średniowiecza |
– wyjaśnia pojęcia: czarna śmierć, rycerz rozbójnik, wojsko zaciężne, pogromy Żydów, biczownicy, monarchia stanowa, niewola awiniońska papieży, templariusze, antypapież, wielka schizma zachodnia, koncyliaryzm |
– wyjaśnia, jakie były przyczyny problemów, które dotknęły rolnictwo na przełomie XIII i XIV w. – podaje skutki przemian społecznych i gospodarczych w Europie późnego średniowiecza |
– charakteryzuje przemiany społeczne i gospodarcze w Europie w późnym średniowieczu – przedstawia, czym była czarna śmierć i w jaki sposób zmieniła ona społeczeństwo europejskie |
– na podstawie tekstu źródłowego charakteryzuje skutki, jakie na umysłowość i zachowania ludzi wywarła czarna śmierć |
– analizuje pojęcie kryzysu społeczeństwa zachodnioeuropejskiego u schyłku średniowiecza. – argumentuje jego przejawy oraz określa, w jakim kierunku zmierzały przemiany społeczno-gospodarcze w Europie |
|
2. Przeobrażenia polityczne i konflikty militarne w Europie |
– wyjaśnia pojęcia: wielkie bezkrólewie, dynastie: Habsburgów, Luksemburgów, Wittelsbachów, Złota Bulla, sejm Rzeszy, husytyzm, powstanie husytów, wojna stuletnia, wojna Dwóch Róż, rekonkwista, emirat Grenady |
– opisuje zmiany na mapie politycznej Europy w XIV – XV w. – przedstawia przyczyny oraz następstwa wojny stuletniej, określa jaką rolę odegrał ten konflikt w historii Europy – omawia zmiany w sposobie prowadzenia wojen, roli armii rycerskiej i rycerzy, które dokonały się w XIV i XV w. |
– charakteryzuje następstwa upadku Cesarstwa Bizantyjskiego i ekspansji tureckiej dla Europy – porównuje przebieg granic w Europie na początku i w końcu okresu schyłkowego średniowiecza |
– na podstawie tekstu źródłowego analizuje położenie ludności we Francji w czasie wojny stuletniej – charakteryzuje przemiany polityczne i ustrojowe, jakie zaszły w cesarstwie między połową XIII a połową XV w. – ocenia, dlaczego upadek Konstantynopola miał tak wielkie symboliczne znaczenie w dziejach Europy |
– analizuje, jaka była pozycja cesarza w Rzeszy oraz uzasadnia, czy Niemcy u schyłku średniowiecza były państwem czy związkiem państw – wyjaśnia, na czym polegał proces rekonkwisty oraz porównuje go z innymi działaniami realizującymi ideę świętej wojny i ruchu krucjatowego |
|
3. Odbudowa Królestwa Polskiego przez Władysława Łokietka |
– wyjaśnia pojęcia: psucie pieniądza, bunt wójta Alberta, szczerbiec, „rzeź Gdańska” |
– opisuje proces zjednoczeniowy i rozwój terytorialny państwa polskiego w okresie rządów Władysława Łokietka – wymienia etapy i rezultaty konfliktów zbrojnych i procesów sądowych Polski z państwem zakonnym |
– na podstawie tekstu źródłowego omawia, w jaki sposób XV-wieczny historyk ukazał rangę wydarzenia ‒ koronacji Władysława Łokietka na króla – charakteryzuje konflikty wewnętrzne z lat 1306–1314, które Łokietek musiał przezwyciężyć, aby zjednoczyć kraj |
– wyjaśnia, w jaki sposób źródło –
zapiski z „Rocznika kapituły krakowskiej” przedstawia motywy – ocenia znaczenie koronacji Władysława Łokietka |
– uzasadnia znaczenie zwycięstwa Władysława Łokietka nad Krzyżakami pod Płowcami – analizuje, jakie czynniki utrudniały, a jakie sprzyjały zjednoczeniu państwa przez Władysława Łokietka |
|
4. Polska za panowania Kazimierza Wielkiego |
– wyjaśnia pojęcia: sąd arbitrażowy, wieczysty pokój, Ruś Czerwona, Ruś Halicko-Włodzimierska, hołd lenny, umowa sukcesyjna, korona regni Poloniae, kanclerz, podkanclerz, podskarbi, marszałek, starosta, statut wiślicki i piotrkowski, kodyfikacja prawa, fortyfikacja, warownia, włodykowie, żupy solne, domena królewska, szkoły katedralne i kolegialne, przymus drożny i prawo składu |
– opisuje proces zjednoczeniowy i rozwój terytorialny państwa polskiego w okresie rządów Kazimierza Wielkiego – wymienia tereny przyłączone lub zhołdowane przez króla Kazimierza – podaje, w jaki sposób zostały one przyłączone lub stały się lennem |
– wyjaśnia, w jaki sposób statut wiślicki regulował prawa i obowiązki osób posiadających ziemie na prawie rycerskim – wyjaśnia międzynarodowe i wewnętrzne uwarunkowania związków Polski z Węgrami i Litwą w XIV w. |
– charakteryzuje rozwój monarchii stanowej w Polsce za Kazimierza Wielkiego – uzasadnia znaczenie kodyfikacji prawa dla państwa – omawia politykę wewnętrzną Kazimierza Wielkiego i jej konsekwencje dla Polski |
– analizuje przemiany gospodarcze i społeczne zachodzące w Polsce w czasach Kazimierza – ocenia rządy króla Kazimierza – uzasadnia, czy zasłużył on na przydomek „Wielki” |
|
5. Od unii polsko-węgierskiej do unii polsko-litewskiej |
– wyjaśnia pojęcia: rządy regencyjne, sądy restytucyjne, przywilej generalny, stacje, układ w Krewie, elekcja, stan rycerski, duchowny, chłopski, kmiecie, Rada koronna, monarchia stanowa, nobilitacja, możnowładztwo, pańszczyzna |
– opisuje proces zjednoczeniowy i rozwój terytorialny państwa polskiego w II połowie XIV w. – podaje zobowiązania Jagiełły, które wymieniono w dokumencie wystawionym przez niego w Krewie w 1385 r. |
– przedstawia przyczyny zawarcia unii polsko-litewskiej – wymienia warunki, na których została zawarta – wskazuje, jakie konsekwencje społeczne i gospodarcze dla Królestwa Polskiego miało osadnictwo na prawie niemieckim oraz przyłączenie Rusi Czerwonej |
– zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w II połowie XIV w. – charakteryzuje ustrój monarchii stanowej, jaki ukształtował się w Królestwie Polskim w 2. połowie XIV w. – wyjaśnia, jaką rolę odgrywali: król, możnowładcy świecy i duchowni, rycerstwo-szlachta, mieszczanie i chłopi |
– wyjaśnia i ocenia międzynarodowe i wewnętrzne uwarunkowania związków Polski z Węgrami i Litwą w II połowie XIV w. – analizuje, jakie znaczenie dla kształtowania
się ustroju Królestwa Polskiego miał okres – ocenia, jakie znaczenie miał przywilej koszycki |
|
6. Polska i Litwa za panowania Władysława Jagiełły |
– wyjaśnia pojęcia: hospodar mołdawski, hospodar wołoski, unia wileńsko- radomska, suwerenność, Nowa Marchia, most pontonowy, ciężkozbrojne chorągwie koronne, wieczyste przymierze, unia w Horodle, sobór, przywilej czerwiński, przywilej jedlneńsko-krakowski |
– opisuje proces zjednoczeniowy i rozwój terytorialny państwa polskiego w okresie rządów Władysława Jagiełły – wymienia najważniejsze postanowienia unii w Horodle i Grodnie – wyjaśnia rolę, jaką odegrały w procesie kształtowania się wspólnoty politycznej obejmującej szlachtę koronną i litewską |
– charakteryzuje stosunki polsko –litewsko-krzyżackie na płaszczyźnie politycznej, gospodarczej i kulturowej za panowania Władysława Jagiełły – podaje najważniejsze postanowienia przywilejów: piotrkowskiego i jedlneńsko-krakowskiego |
– zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w II połowie XIV w. – analizuje, jakie znaczenie miało zwycięstwo pod Grunwaldem dla dalszego przebiegu konfliktu politycznego i zbrojnego z zakonem krzyżackim – ocenia wystąpienie Pawła Włodkowica na soborze w Konstancji – uzasadnia, czym różniły się jego poglądy od poglądów przeważających w średniowieczu |
– ocenia międzynarodowe i wewnętrzne uwarunkowania związków Polski z Węgrami i Litwą w II połowie XIV i na początku XV w. – uzasadnia korzyści, jakie Polsce i Litwie przyniosło zawarcie unii w Krewie, potwierdzone traktatami unijnymi w Wilnie i Radomiu
|
|
7. Polska i Litwa za panowania Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka |
– wyjaśnia pojęcia: bezkrólewie, wojna trzynastoletnia, konfederacja, Związek Pruski, przywilej inkorporacyjny, pospolite ruszenie, traktat pokojowy, przysięga wierności, folwark szlachecki, układ o sukcesji, sejm walny, sejmiki ziemskie |
– opisuje rozwój terytorialny państwa polskiego w okresie rządów Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka |
– charakteryzuje rozwój monarchii stanowej w Polsce, uwzględniając strukturę społeczeństwa polskiego w późnym średniowieczu i rozwój przywilejów szlacheckich – charakteryzuje i ocenia stosunki polsko-krzyżackie na płaszczyźnie politycznej, gospodarczej i kulturowej |
– zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w II połowie XIV w. |
– wyjaśnia i ocenia międzynarodowe i wewnętrzne uwarunkowania związków Polski z Węgrami i Litwą w XV w. |
|
8. Europejska kultura artystyczna u schyłku średniowiecza |
– wyjaśnia pojęcia: renesans, szkoła niderlandzka, styl gotycki, gotyk płomienisty, „ośli grzbiet”, gotyk międzynarodowy, kultura dworska |
– omawia cechy malarstwa europejskiego późnego średniowiecza – przedstawia architekturę i rzeźbę gotycką schyłku średniowiecza |
– wyjaśnia uniwersalny charakter kultury średniowiecza, wskazując na wyjątkową rolę chrześcijaństwa |
– rozpoznaje i ocenia dokonania okresu średniowiecza w dziedzinie kultury – uzasadnia, jakie znaczenie miał postępujący rozwój literatury w językach narodowych w Europie |
– analizuje fragmenty dzieł literackich wymienionych w rozdziale – wyjaśnia i ocenia przesłanie w nich zawarte na temat mentalności ludzi żyjących u schyłku średniowiecza, na przełomie epok |
|
9. Kultura polska w epoce średniowiecza. Miejsce Polski w średniowiecznej Europie |
– wyjaśnia pojęcia: kultura łacińska, kroniki, Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, psałterz, księgi sądowe, kalendarz liturgiczny, kalendarz juliański, benedyktyni, cystersi, franciszkanie, dominikanie, parafia, Akademia Krakowska, Collegium Maius, płyta wiślicka, Barbakan, ołtarz Mariacki, freski bizantyjsko-ruskie |
– wyjaśnia, jakie znaczenie miało przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim przez Mieszka I dla polskiej kultury – wymienia najstarsze zabytki piśmiennictwa w języku polskim oraz kroniki i ich twórców |
– określa znaczenie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim dla rozwoju kultury polskiej – charakteryzuje sztukę romańską i gotycką na ziemiach polskich – przedstawia przykłady sztuki romańskiej i gotyckiej na ziemiach polskich oraz wymienia najcenniejsze zabytki |
– rozpoznaje i ocenia dokonania okresu średniowiecza w dziedzinie kultury, z uwzględnieniem dorobku polskiego średniowiecza – charakteryzuje rozwój szkolnictwa w Królestwie Polskim
|
– ocenia, jaką rolę odgrywali monarchowie, zakony, możnowładcy świecy, duchowni oraz szlachta i mieszczanie w rozwoju kultury – argumentuje, jaką rolę w procesie edukacji ziem polskich odegrała Akademia Krakowska |
|
10. Schyłek średniowiecza w Europie i Polsce – XIV ‒ poł. XV w – lekcja powtórzeniowa |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
|
11. Schyłek średniowiecza w Europie i Polsce – XIV ‒ poł. XV w – lekcja sprawdzająca |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |
jw. |