WYMAGANIA EDUKACYJNE

Dział programu

Lp.

Temat

Poziom wymagań

konieczny (K)

podstawowy (P)

rozszerzający (R)

dopełniający (D)

Metabolizm

Kierunki przemian metabolicznych

Uczeń:

– definiuje pojęcie metabolizm

– charakteryzuje podstawowe rodzaje przemian metabolicznych: anabolizm i katabolizm

– wymienia nośniki energii w komórce

– wymienia rodzaje fosforylacji

Uczeń:

– podaje poziom energetyczny substratów i produktów reakcji endoergicznych i egzoergicznych

– wymienia cechy ATP

– przedstawia sumaryczny zapis procesu fosforylacji – wymienia nośniki elektronów

Uczeń:

– charakteryzuje budowę ATP

– omawia przebieg fosforylacji substratowej, fotosyntetycznej i oksydacyjnej

Uczeń:

– porównuje rodzaje fosforylacji

– analizuje przebieg reakcji redoks z udziałem NADP

Enzymy

– wyjaśnia rolę enzymów w komórce

– wymienia cechy enzymów

– wymienia czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznych

– definiuje pojęcie szlak metaboliczny

– wyjaśnia mechanizm działania enzymów

– zapisuje równanie reakcji enzymatycznej

– charakteryzuje szlak metaboliczny liniowy

i cykliczny

– wyjaśnia, na czym polega model regulacji aktywności enzymów zwany ujemnym sprzężeniem zwrotnym

– omawia budowę enzymów

– wyjaśnia mechanizm tworzenia kompleksu enzym–substrat

– wyjaśnia, w jaki sposób na szybkość reakcji enzymatycznych wpływają: stężenie substratu, temperatura, pH, stężenie soli, stężenie enzymu, aktywatory i inhibitory

– porównuje mechanizm inhibicji kompetycyjnej i niekompetycyjnej

– omawia sposoby regulacji przebiegu szlaków metabolicznych

– omawia przebieg ubikwitynozależnej degradacji białek

– porównuje modele powstawania kompleksu enzym–substrat

– porównuje mechanizm działania inhibitorów hamujących enzymy nieodwracalnie i odwracalnie

– omawia zasady nazewnictwa i klasyfikacji enzymów

– wyjaśnia mechanizm aktywacji proenzymu na przykładzie pepsyny

– planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wpływu temperatury na aktywność dehydrogenazy w bulwach ziemniaka

Autotroficzne odżywianie się organizmów – fotosynteza

– porównuje wykorzystanie energii przez autotrofy i heterotrofy

– wyjaśnia ogólny przebieg fotosyntezy

– wymienia produkty i substraty fotosyntezy

– wymienia etapy fotosyntezy i określa ich dokładną lokalizację w komórce

– charakteryzuje etapy fotosyntezy

– wymienia etapy cyklu Calvina

– wyjaśnia znaczenie fotosyntezy dla organizmów żyjących na Ziemi

– porównuje fotosyntezę zachodzącą w komórkach roślin z fotosyntezą zachodzącą w komórkach bakterii zielonych i purpurowych

– wyjaśnia rolę chlorofilu i dodatkowych barwinków fotosyntetycznych w przebiegu fotosyntezy

– wymienia substraty i produkty fazy fotosyntezy zależnej i niezależnej od światła

– wyjaśnia związek między fazą fotosyntezy zależną od światła a fazą fotosyntezy niezależną od światła

– omawia budowę cząsteczki chlorofilu

– uzasadnia stosowanie wobec niektórych grup roślin następującego nazewnictwa: rośliny typu C3, rośliny typu C4, rośliny typu CAM

– omawia przebieg poszczególnych etapów cyklu Calvina

– omawia przebieg fotosyntezy u roślin typu C4

– porównuje przebieg fotosyntezy u roślin typu C3 i C4

– omawia przebieg fotosyntezy u roślin typu CAM

– porównuje barwniki roślinne

– omawia budowę i funkcje fotosystemów I i II

– określa warunki, przebieg oraz efekty fosforylacji fotosyntetycznej cyklicznej i niecyklicznej

– omawia budowę i działanie syntazy ATP

– porównuje budowę anatomiczną liścia rośliny typu C3 i typu C4

– określa przyczyny i skutki fotooddychania

Czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy

– wymienia czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływające na intensywność procesu fotosyntezy

– wyjaśnia różnice między roślinami światłolubnymi a cieniolubnymi

– analizuje rozmieszczenie chloroplastów w komórkach miękiszu w zależności od warunków świetlnych

– omawia wpływ czynników zewnętrznych na intensywność procesu fotosyntezy

– analizuje na wykresach wpływ natężenia światła, stężenia dwutlenku węgla i wysokości temperatury na intensywność fotosyntezy

– planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wpływu natężenia światła, stężenia dwutlenku węgla i wysokości temperatury na intensywność fotosyntezy

Przebieg chemosyntezy

– definiuje pojęcie chemosynteza

– wymienia przykłady organizmów, u których zachodzi chemosynteza

– wyjaśnia, na czym polega chemosynteza

– omawia znaczenie chemosyntezy

– omawia przebieg pierwszego i drugiego etapu chemosyntezy

– porównuje fotosyntezę z chemosyntezą

Oddychanie tlenowe

– definiuje pojęcie oddychanie komórkowe

– zapisuje reakcję oddychania komórkowego

– określa znaczenie oddychania komórkowego dla funkcjonowania organizmu

– wymienia etapy oddychania tlenowego

– wymienia czynniki wpływające na intensywność oddychania tlenowego

– uzasadnia, że oddychanie komórkowe ma charakter kataboliczny

– wymienia organizmy oddychające tlenowo

– omawia czynniki wpływające na intensywność tlenowego oddychania komórkowego

– lokalizuje etapy oddychania tlenowego w mitochondrium

– określa produkty i substraty etapów oddychania tlenowego

– omawia przebieg poszczególnych etapów oddychania tlenowego

– przedstawia bilans energetyczny oddychania tlenowego

– porównuje zysk energetyczny etapów oddychania tlenowego

– planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie wydzielania dwutlenku węgla przez kiełkujące nasiona

– planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie wydzielania ciepła przez nasiona

Procesy beztlenowego uzyskiwania energii

– definiuje pojęcia: oddychanie beztlenowe, fermentacja

– wymienia organizmy przeprowadzające oddychanie beztlenowe i fermentację

– wyjaśnia różnicę między oddychanie beztlenowym a fermentacją

– określa lokalizację fermentacji w komórce i ciele człowieka

– nazywa etapy fermentacji

– omawia wykorzystanie fermentacji w życiu człowieka

– omawia przebieg poszczególnych etapów fermentacji

– określa zysk energetyczny procesów beztlenowych

– określa warunki, w których zachodzi fermentacja

– analizuje przebieg fermentacji alkoholowej i mlekowej

– porównuje oddychanie tlenowe, beztlenowe i fermentację

– planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wydzielania dwutlenku węgla podczas fermentacji alkoholowej

Inne ważne procesy metaboliczne

– wymienia substraty energetyczne oddychania komórkowego inne niż glukoza

– wymienia zbędne produkty katabolicznych przemian węglowodanów, tłuszczów i białek oraz drogi ich usuwania z organizmu

– definiuje pojęcia: glukoneogeneza, glikogenoliza, deaminacja

– wyjaśnia, na czym polega cykl mocznikowy

– określa lokalizację cyklu mocznikowego i glukoneogenezy w organizmie człowieka

– omawia przebieg glukoneogenezy

– omawia przebieg β-oksydacji

– omawia przebieg przemian białek

– charakteryzuje cykl mocznikowy

– omawia przebieg rozkładu białek, cukrów i tłuszczów

– określa znaczenie acetylokoenzymu A w przebiegu różnych szlaków metabolicznych

– wyjaśnia, dlaczego jony NH₄⁺ muszą być transportowane z pominięciem płynów ustrojowych

Organizm człowieka. Skóra – powłoka ciała

Organizm człowieka jako funkcjonalna całość

– definiuje pojęcia: komórka, tkanka, narząd, układ narządów, organizm

– wymienia układy narządów

– definiuje pojęcia: homeostaza, sprzężenie zwrotne

– wymienia główne funkcje układów narządów

– wymienia parametry istotne w utrzymaniu homeostazy

– rozróżnia mechanizmy obronne organizmu przed wychłodzeniem i przegrzaniem

– dowodzi, że ciało człowieka stanowi wielopoziomową strukturę

– uzasadnia, że człowiek jest organizmem stałocieplnym

– omawia mechanizm regulacji temperatury ciała człowieka

– omawia mechanizm regulacji ciśnienia krwi

– wyjaśnia zależności pomiędzy poszczególnymi układami narządów

– wykazuje współdziałanie narządów człowieka w utrzymaniu homeostazy

Budowa i funkcje skóry

– wymienia warstwy skóry

– wymienia funkcje skóry

– wymienia wytwory naskórka

– nazywa poszczególne elementy skóry

– wyjaśnia, jakie znaczenie ma skóra w termoregulacji

– charakteryzuje gruczoły skóry

– uzasadnia zależność między budową skóry a jej funkcjami

– opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka

– porównuje poszczególne warstwy skóry pod względem budowy i funkcji

– planuje doświadczenia mające na celu ocenę wrażliwości dotykowej różnych okolic ciała i odczuwania temperatury

Choroby i higiena skóry

– wymienia choroby skóry

– wymienia czynniki chorobotwórcze będące przyczynami chorób skóry

– wyjaśnia, na czym polega profilaktyka chorób skóry

– wyjaśnia konieczność dbania o skórę

– wymienia zasady higieny skóry

– klasyfikuje i charakteryzuje choroby skóry

– wyjaśnia, czym są alergie, grzybice i oparzenia

– omawia zaburzenia funkcjonowania gruczołów

– omawia przyczyny zachorowania na czerniaka złośliwego, diagnostykę, sposób leczenia i profilaktykę tej choroby

– ocenia wpływ promieniowania słonecznego na skórę

– uzasadnia, że czerniak złośliwy jest chorobą współczesnego świata

Aparat ruchu

Ogólna budowa i funkcje szkieletu

– rozróżnia część czynną i bierną aparatu ruchu

– wymienia funkcje szkieletu

– podaje nazwy głównych kości tworzących szkielet człowieka

– rozpoznaje elementy szkieletu osiowego, szkieletu obręczy i kończyn

– opisuje strukturę kości długiej

– rozróżnia kości ze względu na ich kształt

– wyjaśnia związek między budową kości a jej właściwościami mechanicznymi

– omawia zmiany zachodzące w szkielecie podczas wzrostu i rozwoju człowieka

– porównuje tkankę kostną z tkanką chrzęstną

– porównuje budowę szkieletu noworodka z budową szkieletu osoby dorosłej

– wymienia czynniki wpływające na przebudowę kości

– określa, jakie właściwości kości wynikają z budowy tkankowej

Rodzaje połączeń kości

– wymienia rodzaje połączeń ścisłych i ruchomych kości

– identyfikuje typy połączeń kości na szkielecie i podaje ich przykłady

– omawia budowę stawu

– charakteryzuje połączenia kości

– rozpoznaje rodzaje stawów

– omawia funkcje poszczególnych elementów budowy stawu

– porównuje różne rodzaje stawów ze względu na zakres wykonywanych ruchów i kształt powierzchni stawowych

Elementy szkieletu

– wymienia elementy szkieletu osiowego i ich funkcje

– wymienia kości budujące klatkę piersiową

– nazywa odcinki kręgosłupa

– wymienia kości obręczy barkowej i obręczy miedniczej

– wymienia kości kończyny górnej i kończyny dolnej

– rozpoznaje kości trzewioczaszki i mózgoczaszki

– rozpoznaje kości klatki piersiowej

– rozróżnia odcinki kręgosłupa

– rozpoznaje kości obręczy barkowej i obręczy miedniczej

– rozpoznaje kości kończyny górnej i kończyny dolnej

– charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego

– wyjaśnia związek między budową czaszki a pełnionymi przez czaszkę funkcjami

– porównuje budowę kończyny górnej z budową kończyny dolnej

– wyjaśnia znaczenie zatok przynosowych

– nazywa krzywizny kręgosłupa i określa ich znaczenie

– wykazuje związek budowy odcinków kręgosłupa z pełnioną funkcją

– wykazuje związek budowy kończyn z pełnioną przez nie funkcją

– omawia rolę chrząstek w budowie klatki piersiowej

– wskazuje różnice między budową czaszki noworodka a budową czaszki dorosłego człowieka

– rozpoznaje kręgi pochodzące z różnych odcinków kręgosłupa

– wskazuje elementy kręgu

– klasyfikuje żebra

– porównuje miednicę kobiety z miednicą mężczyzny

Budowa i funkcjonowanie układu mięśniowego

– wyjaśnia, na czym polega praca mięśni

– wymienia elementy budowy tkanki mięśniowej

– wymienia rodzaje tkanek mięśniowych

– omawia budowę tkanek mięśniowych

– wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działanie mięśni

– wymienia źródła energii potrzebnej do skurczu mięśnia

– rozpoznaje rodzaje tkanek mięśniowych

– porównuje rodzaje tkanek mięśniowych pod względem budowy i funkcji

– rozpoznaje najważniejsze mięśnie szkieletowe

– określa funkcje mięśni szkieletowych wynikające z ich położenia

– omawia budowę sarkomeru

– wyjaśnia, na czym polega mechanizm powstawania skurczu mięśnia szkieletowego

– określa, w jakich warunkach w mięśniach powstaje deficyt tlenowy

– omawia budowę makroskopową i mikroskopową mięśnia szkieletowego

– wykazuje związek budowy tkanki mięśniowej z funkcją pełnioną przez tę tkankę

– analizuje kolejne etapy skurczu mięśnia

– omawia warunki prawidłowej pracy mięśni

– omawia przemiany biochemiczne zachodzące podczas długotrwałej pracy mięśnia

– analizuje przemiany kwasu mlekowego

– porównuje rodzaje skurczów mięśni

– wyróżnia rodzaje mięśni ze względu na wykonywane czynności

– wyjaśnia, na czym polega synergistyczne działanie mięśni

– uzasadnia, że mięśnie szkieletowe mają budowę hierarchiczną

– określa rolę mioglobiny

– porównuje mięśnie czerwone z mięśniami białymi

Choroby i higiena aparatu ruchu

– określa prawidłową postawę ciała

– rozpoznaje wady postawy

– wymienia przyczyny powstawania wad postawy

– nazywa wady kręgosłupa i stóp

– wymienia choroby aparatu ruchu

– uzasadnia korzystne znaczenie ćwiczeń fizycznych dla zdrowia

– rozróżnia urazy mechaniczne

– wymienia cechy prawidłowej postawy ciała

– wskazuje metody zapobiegania wadom kręgosłupa

– charakteryzuje choroby aparatu ruchu

– wymienia środki dopingujące

– charakteryzuje urazy mechaniczne aparatu ruchu i omawia ich skutki

– omawia skutki i przyczyny wad kręgosłupa

– omawia przyczyny i skutki płaskostopia

– omawia przyczyny, sposób diagnozowania i leczenia osteoporozy

– omawia skutki przetrenowania

– przewiduje skutki stosowania dopingu w sporcie

– omawia sposoby zapobiegania osteoporozie

– wskazuje przyczyny zmian w układzie ruchu na skutek osteoporozy

– przewiduje skutki niewłaściwego wykonywania ćwiczeń fizycznych

– omawia działanie wybranych grup środków dopingujących

– omawia techniki i substancje przyspieszające naturalne procesy fizjologiczne podczas transfuzji krwi i EPO

Układ pokarmowy

Budulcowe i energetyczne składniki pokarmowe

– wymienia składniki pokarmowe

– wymienia produkty spożywcze bogate w poszczególne składniki pokarmowe

– wymienia funkcje poszczególnych składników pokarmowych

– rozróżnia składniki budulcowych i energetycznych

– omawia rolę składników pokarmowych w organizmie

– definiuje pojęcia: aminokwasy egzogenne, NNKT

– wymienia kryteria podziału węglowodanów

– wyjaśnia znaczenie błonnika pokarmowego w diecie

– porównuje pokarmy pełno- i niepełnowartościowe

– wskazuje czynniki decydujące o wartości odżywczej pokarmów

– podaje przykłady aminokwasów endo- i egzogennych

– klasyfikuje węglowodany

– charakteryzuje dobowe zapotrzebowanie osoby dorosłej na składniki odżywcze

– przewiduje skutki diety wegańskiej

– porównuje wartość energetyczną białek, węglowodanów i tłuszczów

– porównuje zawartość białek w poszczególnych produktach

– przewiduje skutki niedoboru i nadmiaru poszczególnych składników odżywczych

Rola witamin w diecie

– definiuje pojęcia: witamina, prowitamina, hiperwitaminoza, hipowitaminoza i awitaminoza

– wymienia witaminy rozpuszczalne w tłuszczach i witaminy rozpuszczalne w wodzie

– wymienia główne źródła witamin

– wyjaśnia zasady klasyfikacji i nazewnictwa witamin

– wymienia źródła witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i w wodzie

– omawia funkcje witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach

– wymienia przyczyny awitaminozy i hipowitaminozy

– wymienia przyczyny niedoboru i nadmiaru wybranych witamin w organizmie człowieka

– wymienia skutki niedoboru i nadmiaru wybranych witamin w organizmie człowieka

– wyjaśnia, jakie znaczenie mają antywitaminy i składnikiantyodżywcze

– podaje przykłady antywitamin i składników antyodżywczych

Rola wody i soli mineralnych w organizmie

– wymienia funkcje wody

– omawia istotę bilansu wodnego organizmu

– wskazuje źródła składników mineralnych organizmu

– omawia znaczenie składników mineralnych

– charakteryzuje funkcje składników mineralnych występujących w organizmie

– ocenia znaczenie wody dla organizmu

– klasyfikuje pierwiastki na makro- i mikroelementy

– uzasadnia związek między właściwościami wody a pełnionymi funkcjami

– wyjaśnia, na czym polega mechanizm regulacji bilansu wodnego człowieka

– omawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów

– omawia objawy niedoboru wybranych makro- i mikroelementów

– analizuje zależności między uwodnieniem organizmu a tempem metabolizmu

Budowa i funkcje układu pokarmowego

– dzieli układ pokarmowy na przewód pokarmowy i gruczoły trawienne

– wymienia odcinki przewodu pokarmowego i podaje nazwy gruczołów trawiennych

– omawia podstawowe funkcje jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka

– wyjaśnia, na czym polegają funkcje języka i gardła w procesie połykania pokarmu

– omawia funkcje dwunastnicy

– omawia funkcje wątroby i trzustki

– omawia funkcje jelita cienkiego i jelita grubego

– wskazuje miejsca wchłaniania pokarmu

– wyjaśnia, na czym polega trawienie pokarmów

– porównuje uzębienie mleczne z uzębieniem stałym

– omawia proces trawienia zachodzący w jamie ustnej

– wyjaśnia, jaką rolę odgrywa ślina

– omawia proces trawienia w żołądku

– wymienia odcinki jelita cienkiego

– omawia budowę wątroby

– wymienia składniki soku trzustkowego oraz jelitowego

– wyjaśnia, jakie znaczenie mają kosmki jelitowe

– omawia budowę zęba

– omawia funkcję nagłośni w procesie połykania pokarmu

– charakteryzuje funkcje gruczołów błony śluzowej żołądka

– wyjaśnia rolę żółci

– charakteryzuje układ wrotny wątroby

– omawia działanie enzymów trzustkowych i jelitowych

– omawia budowę kosmków jelitowych

– analizuje mechanizm wchłaniania składników pokarmowych

– uzasadnia, że występowanie bakterii w jelicie grubym ma duże znaczenie dla organizmu

– porównuje przekroje ścian odcinków przewodu pokarmowego

– omawia sposób regulacji funkcjonowania układu pokarmowego

– charakteryzuje przemiany składników odżywczych w układzie pokarmowym

– wyjaśnia znaczenie gastryny i enterogastronu

Higiena i choroby układu pokarmowego

– wymienia najczęstsze choroby układu pokarmowego

– podaje sposoby zapobiegania chorobom układu pokarmowego

– wymienia przyczyny otyłości i zaburzeń łaknienia

– wymienia główne choroby pasożytnicze układu pokarmowego

– wskazuje sposoby unikania chorób pasożytniczych układu pokarmowego

– wyjaśnia, na czym polega dieta pełnowartościowa

– wymienia czynniki decydujące o zapotrzebowaniu energetycznym organizmu

– wyjaśnia, w jaki sposób oblicza się BMI

– przedstawia sposoby uniknięcia otyłości

– wymienia przyczyny i objawy chorób pasożytniczych układu pokarmowego

– omawia sposoby leczenia otyłości

– podaje objawy choroby wrzodowej, kamicy żółciowej i celiakii

– charakteryzuje najczęstsze choroby układu pokarmowego

– wymienia zagrożenia wynikające z otyłości i zaburzeń odżywiania (anoreksji i bulimii)

– podaje nazwy organizmów wywołujących choroby pasożytnicze układu pokarmowego

– rozpoznaje choroby układu pokarmowego na podstawie charakterystycznych objawów

– omawia metody diagnostyki chorób układu pokarmowego

Układ oddechowy

Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego

– wymienia elementy układu oddechowego człowieka

– dzieli elementy układu oddechowego człowieka na drogi oddechowe i płuca

– charakteryzuje funkcje poszczególnych elementów układu oddechowego człowieka

– omawia funkcje głośni i nagłośni

– omawia związek między budową a funkcją płuc

– wyjaśnia zależności między budową poszczególnych odcinków układu oddechowego a funkcjami tych odcinków

– omawia powstawanie głosu

– wyjaśnia funkcję zatok przynosowych

– wymienia czynniki decydujące o wysokości i natężeniu głosu

– wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie krtani kobiety i budowie krtani mężczyzny

Wentylacja i wymiana gazowa

– charakteryzuje istotę procesu oddychania

– rozróżnia wymianę gazową i oddychanie komórkowe

– wyjaśnia, na czym polega wymiana gazowa

– wyjaśnia znaczenie mięśni w wentylacji płuc

– wymienia czynniki wpływające na liczbę oddechów

– porównuje mechanizm wdechu z mechanizmem wydechu

– wskazuje lokalizację ośrodka oddechowego

– omawia mechanizm wymiany gazowej zewnętrznej i wewnętrznej

– omawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych

– wyjaśnia przyczyny dużego zapotrzebowania mięśni na tlen

– charakteryzuje rolę opłucnej

– porównuje składy powietrza: atmosferycznego, pęcherzykowego i wydychanego

– oblicza pojemność życiową płuc

– wskazuje czynniki decydujące o stopniu wysycenia hemoglobiny tlenem

– wymienia postacie w jakich transportowany jest dwutlenek węgla

– wyjaśnia znaczenie mioglobiny w mięśniach

– uzasadnia związek między budową a rolą hemoglobiny w transporcie gazów

– porównuje wiązanie tlenu przez hemoglobinę i mioglobinę

– omawia mechanizm regulacji częstości oddechów

– omawia związek między ciśnieniem atmosferycznym a wymianą gazową

– przewiduje skutki wpływu zbyt niskiego i zbyt wysokiego ciśnienia na prawidłowe funkcjonowanie organizmu

Zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego

– wymienia czynniki wpływające na jakość wdychanego powietrza

– wymienia główne przyczyny chorób układu oddechowego

– wymienia choroby układu oddechowego

– klasyfikuje rodzaje zanieczyszczeń powietrza

– charakteryzuje choroby układu oddechowego

– wskazuje sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego

– omawia skutki palenia tytoniu

– wyjaśnia zależność między występowaniem chorób dróg oddechowych a stanem wdychanego powietrza

– omawia sposoby na uniknięcie chorób układu oddechowego

– przewiduje skutki chorób układu oddechowego

– omawia sposoby diagnozowania i leczenia astmy

Układ krążenia

Skład i funkcje krwi

– wymienia składniki krwi

– omawia podstawowe funkcje krwi

– wyjaśnia, na jakiej podstawie określa się grupę krwi

– wskazuje cechy krwi warunkujące zapewnienie homeostazy

– rozpoznaje elementy morfotyczne krwi

– porównuje elementy komórkowe krwi pod względem budowy

– wymienia składniki osocza i ich funkcje

– definiuje pojęcie aglutynacja

– rozróżnia grupy krwi

– wyjaśnia zasady transfuzji krwi

– definiuje pojęcie hematokryt

– klasyfikuje składniki krwi

– porównuje składniki krwi pod względem pełnionych przez nie funkcji

– podaje zasady podziału leukocytów

– analizuje proces krzepnięcia krwi

– charakteryzuje grupy krwi

– wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do konfliktu serologicznego w zakresie Rh

– interpretuje wyniki badania krwi

– uzasadnia związek między cechami elementów morfotycznych krwi a funkcjami pełnionymi przez te elementy

– przewiduje skutki krzepnięcia krwi wewnątrz naczyń

– przewiduje skutki utraty zbyt dużej ilości krwi

– wyjaśnia, na czym polega próba krzyżowa

Budowa i funkcje układu krwionośnego

– nazywa elementy układu krążenia

– porównuje tętnice z żyłami pod względem budowy i pełnionych funkcji

– rozróżnia krwiobieg duży i krwiobieg mały

– wyjaśnia, jaką rolę pełnią zastawki w żyłach

– rozróżnia typy sieci naczyń krwionośnych

– rozróżnia rodzaje naczyń krwionośnych

– omawia przepływ krwi w krwiobiegu dużym i krwiobiegu małym

– wyjaśnia związek między budową naczyń krwionośnych a ich funkcjami

– porównuje krwiobieg duży z krwiobiegiem małym pod względem pełnionych funkcji

– charakteryzuje typy sieci naczyń krwionośnych

– analizuje, w jaki sposób przepływa krew w żyłach

Serce

– wymienia cechy charakterystyczne serca człowieka

– określa położenie serca

– wymienia główne części serca

– rozpoznaje główne części serca

– wyjaśnia znaczenie naczyń wieńcowych dla pracy serca

– wyjaśnia rolę zastawek w funkcjonowaniu serca

– wyjaśnia, czym jest tętno

– wykonuje pomiar tętna

– wykonuje pomiar ciśnienia krwi

– ocenia znaczenie badań diagnostycznych pracy serca

– wymienia czynniki wpływające na przyspieszenie pracy serca

– rozróżnia zastawki w sercu

– charakteryzuje mechanizm automatyzmu serca

– określa rolę, jaką w pracy serca odgrywa worek osierdziowy

– omawia cykl pracy serca

– interpretuje wyniki pomiarów tętna

– interpretuje wyniki pomiaru ciśnienia krwi

– omawia budowę układu przewodzącego serca

– omawia różnicę w wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego

– charakteryzuje mechanizm regulacji pracy serca

– omawia sposób regulacji ciśnienia krwi w naczyniach

Układ limfatyczny

– wymienia elementy układu limfatycznego

– wymienia funkcje układu limfatycznego

– określa funkcje limfy

– określa funkcje narządów wchodzących w skład układu limfatycznego

– wymienia cechy naczyń limfatycznych

– wyjaśnia, jakie znaczenie ma układ krążenia w utrzymaniu homeostazy

– charakteryzuje narządy układu limfatycznego

– porównuje naczynia limfatyczne i żyły pod względem budowy

– omawia skład i rolę limfy

– porównuje układ krwionośny z układem limfatycznym

– ocenia znaczenie prawidłowego funkcjonowania narządów tworzących układ limfatyczny

– omawia sposób powstawania limfy

– uzasadnia, że układ krwionośny i układ limfatyczny stanowią integralną całość

Choroby układu krążenia

– wymienia choroby układu krążenia

– wymienia sposoby zapobiegania chorobom układu krążenia

– wymienia przyczyny chorób układu krążenia

– wyjaśnia, na czym polega niewydolność układu krążenia

– charakteryzuje choroby układu krążenia

– omawia wady nabyte i wady wrodzone serca

– rozróżnia objawy chorób układu krążenia

– omawia sposoby leczenia chorób układu krążenia

Obrona immuno-

logiczna organizmu

Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego

– definiuje pojęcie antygen

– wymienia elementy układu odpornościowego

– nazywa komórki biorące udział w reakcjach odpornościowych

– wymienia podstawowe reakcje obronne organizmu

– omawia rolę przeciwciał

– definiuje pojęcie pamięć immunologiczna

– wyjaśnia znaczenie szczepień ochronnych

– omawia rodzaje odporności swoistej

– wymienia naturalne bariery ochronne

– porównuje odporność nieswoistą z odpornością swoistą

– definiuje pojęcie główny układ zgodności tkankowej (MHC)

– omawia znaczenie antygenów zgodności tkankowej w transplantacjach

– podaje przyczyny konfliktu serologicznego

– wymienia etapy odpowiedzi immunologicznej

– wyjaśnia, na czym polega humoralna i komórkowa odpowiedź immunologiczna

– rozróżnia rodzaje odporności swoistej

– charakteryzuje komórki, tkanki i narządy układu odpornościowego

– wyjaśnia znaczenie mediatorów układu odpornościowego

– definiuje pojęcie autoantygen

– charakteryzuje specyfikę działania limfocytów T i limfocytów B

– omawia kolejne etapy odpowiedzi immunologicznej

– wyjaśnia znaczenie pamięci immunologicznej

– porównuje humoralną odpowiedź immunologiczną z komórkową odpowiedzią immunologiczną

– porównuje pierwotną odpowiedź immunologiczną z wtórną odpowiedzią immunologiczną

– charakteryzuje poszczególne klasy immunoglobulin

– omawia znaczenie antygenów zgodności tkankowej w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego

– omawia budowę przeciwciała

– uzasadnia, że reakcja zapalna jest odpowiedzią organizmu na infekcję lub uraz

Zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego

– wymienia choroby autoimmunizacyjne

– wymienia sposoby zakażenia wirusem HIV

– wyjaśnia, że alergia jest stanem nadwrażliwości organizmu

– charakteryzuje choroby autoimmunizacyjne

– charakteryzuje przebieg zakażenia wirusem HIV

– omawia profilaktykę AIDS

– podaje przyczyny alergii

– wymienia podstawowe zasady, których należy przestrzegać przy przeszczepach

– wymienia przyczyny nieprawidłowych reakcji odpornościowych

– charakteryzuje budowę wirusa HIV

– omawia metody diagnostyki AIDS

– omawia mechanizm powstawania reakcji alergicznej

– charakteryzuje zasady przeszczepiania tkanek i narządów

– dowodzi, że AIDS jest chorobą układu odpornościowego

– omawia sposoby leczenia AIDS

– omawia działanie histaminy

Układ wydalniczy

Budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego

– definiuje pojęcia: wydalanie, defekacja

– wymienia funkcje układu wydalniczego

– wymienia zbędne produkty metabolizmu

– wskazuje na planszy lub modelu elementy układu wydalniczego i nazywa te elementy

– nazywa etapy powstawania moczu

– wymienia składniki moczu ostatecznego

– charakteryzuje narządy układu wydalniczego

– omawia budowę anatomiczną nerki

– wymienia drogi wydalania zbędnych produktów przemiany materii

– podaje miejsca powstawania moczu pierwotnego i moczu ostatecznego

– wymienia czynniki wpływająca na objętość wydalanego moczu

– omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy

– omawia budowę i funkcje nefronu

– charakteryzuje etapy powstawania moczu

– porównuje mocz pierwotny z moczem ostatecznym pod względem ilości i składu

– omawia mechanizm wydalania moczu

– analizuje regulację objętości wydalanego moczu

– analizuje wpływ hormonów na funkcjonowanie nerek

– charakteryzuje wewnątrzwydzielniczą funkcję nerek

Choroby układu wydalniczego

– wymienia najczęstsze choroby układu wydalniczego

– wymienia przyczyny chorób układu wydalniczego

– wymienia cechy moczu zdrowego człowieka

– wymienia składniki zawarte w moczu, które mogą wskazywać na chorobę lub uszkodzenie nerek

– omawia zasady higieny układu wydalniczego

– charakteryzuje najczęstsze choroby układu wydalniczego

– ocenia znaczenie dializy

– charakteryzuje niewydolność nerek jako chorobę współczesnego świata

– dowodzi znaczenia badań moczu w diagnostyce chorób nerek

– rozpoznaje objawy chorób układu wydalniczego

– wyjaśnia, na czym polegają hemodializa i dializa otrzewnowa

Układ nerwowy

Budowa i funkcje układu nerwowego

– wymienia elementy układu nerwowego

– wymienia funkcje układu nerwowego

– definiuje pojęcia: neuron, potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościowy, bodziec progowy

– rozróżnia podstawowe elementy neuronu

– opisuje działanie synapsy chemicznej

– omawia ogólną budowę układu nerwowego

– porównuje dendryty z aksonami

– rozróżnia neurony pod względem funkcjonalnym

– wyjaśnia znaczenie pojęcia pobudliwość nerwowa

– rozróżnia potencjał spoczynkowy i potencjał czynnościowy

– charakteryzuje budowę synapsy

– omawia rolę neuroprzekaźników

– wymienia czynniki wpływające na szybkość przewodzenia impulsu

– charakteryzuje elementy neuronu

– wymienia rodzaje i funkcje komórek glejowych

– wyjaśnia, na czym polegają pobudliwość i przewodnictwo komórek nerwowych

– wyjaśnia znaczenie pompy sodowo-potasowej

– wyjaśnia, na czym polegają: polaryzacja, depolaryzacja i repolaryzacja

– omawia proces przekazywania impulsów między komórkami

– porównuje budowę neuronu z budową innych komórek

– wyjaśnia, na czym polega okres refrakcji

– porównuje funkcjonowanie synapsy chemicznej z funkcjonowaniem synapsy elektrycznej

– klasyfikuje neuroprzekaźniki

Ośrodkowy układ nerwowy

– wymienia elementy ośrodkowego układu nerwowego

– określa położenie elementów ośrodkowego układu nerwowego

– wymienia elementy chroniące struktury ośrodkowego układu nerwowego

– omawia rozwojowy i kliniczny podział mózgowia

– omawia rolę poszczególnych części mózgowia

– rozróżnia płaty i ośrodki w korze mózgowej

– omawia budowę rdzenia kręgowego

– porównuje położenie istoty szarej i istoty białej w mózgowiu i rdzeniu kręgowym

– charakteryzuje poszczególne części mózgowia

– omawia funkcje układu limbicznego

– podaje skład płynu mózgowo-rdzeniowego

– charakteryzuje funkcje płynu mózgowo-rdzeniowego

– omawia budowę i role opon mózgowia i opon rdzenia

– porównuje funkcje półkul mózgu

– porównuje mózg i rdzeń kręgowy pod względem budowy i pełnionych funkcji

– omawia budowę układu limbicznego

– wyjaśnia znaczenie bariery krew–mózg

Obwodowy układ nerwowy

– charakteryzuje elementy obwodowego układu nerwowego

– definiuje pojęcia: łuk odruchowy, odruch

– wymienia elementy łuku odruchowego

– omawia budowę nerwu

– rozróżnia nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe

– charakteryzuje elementy łuku odruchowego

– wymienia przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych

– analizuje przekazywanie impulsu w łuku odruchowym

– porównuje odruchy warunkowe z odruchami bezwarunkowymi

– klasyfikuje rodzaje odruchów

– wyjaśnia, na czym polega klasyczny odruch warunkowy

– charakteryzuje rodzaje pamięci

– omawia doświadczenia Iwana Pawłowa

– wyjaśnia, w jaki sposób powstaje instrumentalny odruch warunkowy

– dowodzi znaczenia odruchów warunkowych w uczeniu się

– omawia sposób, w jaki przebiegają informacje przez różne rodzaje pamięci

Autonomiczny układ nerwowy

– klasyfikuje części układu nerwowego pod względem funkcjonalnym

– wymienia cechy budowy poszczególnych części układu autonomicznego

– rozróżnia somatyczny i autonomiczny układ nerwowy

– charakteryzuje funkcje układu autonomicznego

– porównuje część współczulną autonomicznego układu nerwowego z częścią przywspółczulną tego układu pod względem budowy i funkcji

– uzasadnia, że obie części układu autonomicznego wykazują antagonizm czynnościowy

Higiena i choroby układu nerwowego

– definiuje pojęcia: stres, stresor

– wymienia przykłady sytuacji wywołujących reakcję stresową

– wymienia następstwa długotrwałego stresu

– wymienia przyczyny depresji

– proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko wystąpienia depresji

– podaje przykłady chorób neurologicznych

– wymienia przykłady rytmów biologicznych człowieka

– wyjaśnia, czym są emocje

– wymieniaobjawy stresu

– określa wpływ stresu na funkcjonowanie narządów

– dowodzi, że depresja jest chorobą współczesnego świata

– podaje sposoby zmniejszania ryzyka powstawania uzależnień

– wymienia fazy snu

– ocenia znaczenie snu dla prawidłowego funkcjonowania organizmu

– wyjaśnia, czym są rytmy biologiczne

– omawia przebieg reakcji stresowej

– omawia neurologiczne podłoże depresji

– omawia sposoby diagnostyki i leczenia depresji

– wyjaśnia, na czym polega mechanizm powstawania uzależnienia

– dowodzi, że uzależnienie to choroba układu nerwowego

– charakteryzuje wybrane choroby neurologiczne

– omawia dobowy rytm snu i czuwania

– dowodzi, że długotrwały stres stanowi zagrożenie dla homeostazy

– dowodzi, że nerwice są chorobami cywilizacyjnymi

– rozróżnia rodzaje nerwic

– analizuje fazy stresu

– wyjaśnia, że uzależnienie jest chorobą układu kary i układu nagrody

– porównuje fazy snu NREM i REM

Narządy zmysłów

Budowa i działanie narządu wzroku

– wymienia elementy narządu wzroku

– określa funkcje elementów narządu wzroku

– opisuje drogę światła i impulsu nerwowego prowadzącą do powstania wrażeń wzrokowych

– wymienia przykłady chorób i wad wzroku

– wskazuje podstawowe zasady higieny wzroku

– wymienia funkcje aparatu ochronnego i aparatu ruchowego oka

– omawia budowę anatomiczną gałki ocznej

– wymienia cechy obrazu powstającego na siatkówce

– wyjaśnia, na czym polega akomodacja oka

– wymienia przyczyny wad wzroku

– omawia sposoby korygowania wad wzroku

– określa funkcje elementów gałki ocznej

– porównuje pręciki z czopkami

– omawia mechanizm widzenia

– uzasadnia, że jaskra jest chorobą współczesnego świata

– uzasadnia znaczenie widzenia dwuocznego

– analizuje przemiany rodopsyny

– analizuje przetwarzanie informacji wzrokowej

– charakteryzuje wybrane choroby wzroku

– omawia przyczyny, diagnostykę, leczenie i profilaktykę jaskry

Ucho – narząd słuchu i równowagi

– wymienia elementy narządu słuchu i równowagi

– określa podstawowe funkcje elementów narządu słuchu i równowagi

– dowodzi szkodliwości hałasu

– rozróżnia ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne

– opisuje drogę fal dźwiękowych i impulsu nerwowego prowadzącą do powstania wrażeń słuchowych

– omawia budowę błędnika

– charakteryzuje elementy narządu słuchu i równowagi pod względem budowy i pełnionych funkcji

– omawia powstawanie wrażeń słuchowych i funkcjonowanie ślimaka

– wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi

– wykazuje, że receptory słuchu i równowagi to mechanoreceptory

– wyjaśnia, od czego zależy wysokość i natężenie dźwięku

– określa zakres częstotliwości dźwięku, na który reaguje ludzie ucho

Narządy smaku oraz węchu

– wymienia chemoreceptory

– wymienia funkcje narządów smaku i węchu

– wyjaśnia biologiczne znaczenie zmysłów smaku i węchu

– wymienia pięć podstawowych smaków odczuwanych przez człowieka

– omawia budowę narządów smaku i węchu

– wykazuje związek między budową a funkcją narządów smaku i węchu

Układ hormonalny

Budowa i funkcje układu hormonalnego

– definiuje pojęcia: hormon, gruczoł dokrewny

– wymienia przykłady hormonów tkankowych i hormonów miejscowych

– wymienia gruczoły dokrewne

– określa położenie gruczołów dokrewnych

– wymienia nazwy hormonów przysadki

– wymienia choroby wynikające z niedoboru i nadmiaru wybranych hormonów

– charakteryzuje funkcje hormonów nadnerczy, trzustki i gonad

– rozróżnia hormony tkankowe i hormony miejscowe

– charakteryzuje funkcje hormonów przysadki, tarczycy, przytarczyc i grasicy

– porównuje skutki nadmiaru hormonu wzrostu ze skutkami jego niedoboru w różnych okresach życia

– wymienia skutki cukrzycy

– wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działania hormonów

– podaje przykłady hormonów działających antagonistycznie

– klasyfikuje hormony ze względu na ich działanie

– wyjaśnia, na czym polega działanie autokrynne, parakrynne, endokrynne i neurokrynne hormonów

– omawia działanie wybranych hormonów tkankowych i hormonów miejscowych

– omawia funkcje szyszynki

– określa, jakie działania profilaktyczne należy podejmować w celu uniknięcia zachorowania na cukrzycę

– charakteryzuje choroby wynikające z zaburzeń funkcjonowania nadnerczy i trzustki

– porównuje typy cukrzycy

– omawia diagnostykę i sposób leczenia cukrzycy

– porównuje działanie insuliny i glukagonu oraz kalcytoniny i parathormonu

Regulacja wydzielania hormonów

– wyjaśnia znaczenie pojęcia ujemne sprzężenie zwrotne

– wyjaśnia, jakie znaczenie mają hormony tropowe

– omawia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego na przykładzie regulacji pracy tarczycy

– wyjaśnia, na czym polega regulacyjna rola hormonów podwzgórza i przysadki

– porównuje układ hormonalny z układem nerwowym

– omawia działanie hormonów podwzgórza

– klasyfikuje hormony ze względu na ich budowę chemiczną

– porównuje mechanizm działania hormonów białkowych z mechanizmem działania hormonów steroidowych

– dowodzi związku między układem dokrewnym a układem nerwowym w utrzymaniu homeostazy

– wykazuje, że podwzgórze i przysadka odgrywają nadrzędną rolę regulacji hormonalnej

Rozmnażanie i rozwój człowieka

Budowa i funkcjonowanie męskich narządów rozrodczych

– wymienia elementy męskiego układu rozrodczego

– wymienia funkcje męskich narządów płciowych

– wymienia męskie cechy płciowe

– definiuje pojęcie spermatogeneza

– rozróżnia narządy zewnętrzne i wewnętrzne męskiego układu rozrodczego

– rozpoznaje elementy męskiego układu rozrodczego

– wymienia fazy spermatogenezy

– omawia budowę plemnika

– wyjaśnia znaczenie testosteronu

– klasyfikuje męskie cechy płciowe na pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe

– omawia budowę poszczególnych elementów męskiego układu rozrodczego

– omawia przebieg spermatogenezy

– określa funkcję poszczególnych elementów plemnika

– uzasadnia związek między budową a funkcją męskich narządów płciowych

– omawia skład nasienia

Budowa i funkcjonowanie żeńskich narządów rozrodczych

– wymienia elementy żeńskiego układu rozrodczego

– wymienia funkcje elementów żeńskiego układu rozrodczego

– definiuje pojęcia: oogeneza, cykl miesiączkowy

– wymienia fazy cyklu miesiączkowego

– rozróżnia narządy zewnętrzne i wewnętrzne żeńskiego układu rozrodczego

– rozpoznaje elementy żeńskiego układu rozrodczego

– wymienia fazy oogenezy

– wyjaśnia znaczenie żeńskich hormonów płciowych

– omawia budowę poszczególnych elementów układu rozrodczego

– charakteryzuje przebieg oogenezy

– omawia zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy w czasie cyklu miesiączkowego

– określa zmiany w jajniku w czasie cyklu miesiączkowego

– omawia budowę oocytu II rzędu

– uzasadnia związek między budową a funkcją żeńskich narządów płciowych

– wyjaśnia, na czym polega hormonalna regulacja cyklu miesiączkowego

– porównuje oogenezę ze spermatogenezą

Rozwój człowieka

– definiuje pojęcia: zapłodnienie, implantacja

– wymienia etapy rozwoju zarodkowego

– wymienia rodzaje błon płodowych

– wymienia funkcje łożyska

– wymienia fazy porodu

– wymienia czynniki wpływające na przebieg rozwoju prenatalnego i postnatalnego

– wymienia etapy rozwoju postnatalnego

– określa funkcje błon płodowych

– omawia powstawanie łożyska

– wyjaśnia znaczenie łożyska

– wymienia przyczyny powstawania wad wrodzonych

– ocenia znaczenie diagnostyki prenatalnej

– charakteryzuje etapy rozwoju postnatalnego

– omawia przebieg zapłodnienia

– charakteryzuje etapy rozwoju zarodkowego

– charakteryzuje rozwój płodowy

– omawia przebieg implantacji

– charakteryzuje budowę łożyska

– ocenia znaczenie bariery łożyskowej

– omawia fazy porodu

– omawia wędrówkę plemników w poszczególnych częściach żeńskiego układu rozrodczego

– określa rolę struktur zarodkowych i narządów płodowych w życiu prenatalnym

– omawia rolę hormonów wytwarzanych przez łożysko

– omawia metody badań prenatalnych

– omawia zasady oceny stanu zdrowia noworodka

Planowanie rodziny. Choroby i higiena układu rozrodczego

– wyjaśnia znaczenie pojęcia antykoncepcja

– wymienia metody wykorzystywane w planowaniu rodziny

– wymienia choroby układu rozrodczego i choroby przenoszone drogą płciową

– wymienia zasady zapobiegania rozprzestrzenianiu się chorób przenoszonych drogą płciową

– charakteryzuje wybrane naturalne i sztuczne metody regulacji poczęć

– ocenia zagrożenia wynikające z zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową

– przyporządkowuje chorobom źródła zakażenia

– wskazuje raka szyjki macicy jako chorobę współczesnego świata

– wyjaśnia, na czym polega zapłodnienie in vitro

– omawia przyczyny niepłodności

– klasyfikuje metody regulacji poczęć

– omawia zasady działania poszczególnych metod antykoncepcji

– charakteryzuje wybrane choroby układu rozrodczego

– wskazuje wady i zalety metod antykoncepcji

– omawia sposób diagnozowania, leczenia i profilaktyki raka szyjki macicy

– ocenia znaczenie regularnych wizyt u ginekologa

Choroby a zdrowie człowieka

Uwarunkowania zdrowia. Choroby zakaźne i pasożytnicze

– definiuje pojęcia: zdrowie, choroba

– wymienia główne czynniki warunkujące zdrowie

– wymienia czynniki chorobotwórcze

– wymienia źródła zakażenia

– wymienia bezpośrednie i pośrednie drogi rozprzestrzeniania się patogenów biologicznych

– proponuje sposoby na uniknięcie zarażenia się wybranymi chorobami zakaźnymi i pasożytniczymi

– rozróżnia zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne i duchowe

– klasyfikuje czynniki chorobotwórcze

– rozróżnia choroby cywilizacyjne i społeczne

– wymienia główne wrota zakażenia się patogenami

– definiuje pojęcia: etiologia, patogeneza

– proponuje działania profilaktyczne, metody zwalczania i leczenia chorób zakaźnych

– przyporządkowuje czynniki chorobotwórcze do wybranych chorób zakaźnych i pasożytniczych

– omawia główne czynniki wpływające na zdrowie

– wyjaśnia znaczenie znajomości etiologii i patogenezy we właściwym leczeniu chorób

– omawia czynniki chorobotwórcze

– charakteryzuje drogi rozprzestrzeniania się patogenów biologicznych

– omawia główne wrota zakażenia się patogenami

– określa drogi rozprzestrzeniania się wybranych chorób zakaźnych i pasożytniczych

– wyróżnia kryteria klasyfikacji chorób

– klasyfikuje choroby pod względem dróg rozprzestrzeniania się patogenów

– określa wrota zakażenia dla patogenów wywołujących wybrane choroby

– określa sposób nabywania odporności na wybrane choroby zakaźne

Choroby nowotworowe

– wyjaśnia różnicę między nowotworami łagodnymi a nowotworami złośliwymi

– wymienia przyczyny powstawania nowotworów

–wyjaśnia, w jaki sposób powstają przerzuty

– wymienia czynniki zewnętrzne będące najczęstszą przyczyną powstawania nowotworów

– wyjaśnia, dlaczego wczesne wykrycie zmian nowotworowych jest ważnym elementem walki z nowotworem

– klasyfikuje czynniki kancerogenne

– definiuje pojęcia karcinogeneza, onkogeny

– nazywa etapy powstawania nowotworu

– wskazuje cechy komórek nowotworu

– proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko powstania nowotworu

– uzasadnia, że palenie tytoniu ma negatywne skutki dla zdrowia człowieka

–klasyfikuje nowotwory na łagodne i złośliwe

– charakteryzuje grupy genów odpowiedzialnych za powstawanie nowotworów

– wyjaśnia różnicę między mutagenami a kancerogenami

– omawia etapy powstawania nowotworu

– porównuje nowotwory łagodne z nowotworami złośliwymi

– omawia metody leczenia nowotworów

Uzależnienia

– definiuje pojęcia: uzależnienie, zespół abstynencyjny, substancja psychoaktywna, alkoholizm, narkomania, lekomania

– wyjaśnia, w jakiej sytuacji stwierdza się uzależnienie

– dowodzi negatywnego wpływu alkoholu i palenia tytoniu na zdrowie człowieka

– podaje przykłady substancji psychoaktywnych

– wyjaśnia, czym są uzależnienia fizyczne i psychiczne

– wymienia czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnienia od alkoholu

– wyjaśnia, na czym polega profilaktyka uzależnień

– określa znaczenie tolerancji w powstawaniu uzależnień

– uzasadnia negatywny wpływ kofeiny i dopalaczy na zdrowie człowieka

– określa skutki spożywania alkoholu i palenia tytoniu na poszczególne narządy

– uzasadnia konieczność zdrowego trybu życia u kobiet będących w ciąży

– omawia sposoby leczenia uzależnień

– określa skutki uzależnień fizycznych i psychicznych

– analizuje fazy uzależnienia od substancji psychoaktywnej

– przewiduje skutki uzależnienia od leków dla zdrowia człowieka

Dział programu

Lp.

Temat

Poziom wymagań

konieczny (K)

podstawowy (P)

rozszerzający (R)

dopełniający (D)

Mechanizmy dziedziczenia

Budowa i rola kwasów nukleinowych

Uczeń:

· charakteryzuje budowę pojedynczego nukleotydu DNA i RNA

· określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej

· wymienia rodzaje RNA

· określa rolę podstawowych rodzajów RNA

· charakteryzuje budowę przestrzenną cząsteczki DNA

· wyjaśnia pojęcie podwójna helisa

Uczeń:

· charakteryzuje sposób łączenia się nukleotydów
w pojedynczym łańcuchu DNA

· wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad

· uzupełnia schemat jednego łańcucha polinukleotydowego DNA
o łańcuch komplementarny

· charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną RNA

· określa lokalizację RNA
w komórkach prokariotycznej
i eukariotycznej

Uczeń:

· wyjaśnia, na czym polega różna orientacja łańcuchów polinukleotydowych DNA

· rozpoznaje poszczególne wiązania w cząsteczce DNA

· wyjaśnia, na czym polega reguła Chargaffa

· porównuje budowę
i funkcje DNA z budową
i funkcjami RNA

Uczeń:

· wyjaśnia zasadę tworzenia nazw nukleotydów

· planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie roli DNA jako nośnika informacji genetycznej

· rozróżnia DNA od RNA za pomocą reguły Chargaffa

Replikacja DNA

· wyjaśnia pojęcie replikacja

· wyjaśnia znaczenie replikacji DNA

· wymienia etapy replikacji DNA

· uzasadnia konieczność zachodzenia replikacji przed podziałem komórki

· wyjaśnia pojęcia: widełki replikacyjne, oczko replikacyjne

· omawia przebieg replikacji

· wyjaśnia, na czym polega semikonserwatywny charakter replikacji DNA

· określa rolę polimerazy DNA podczas replikacji

· porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych
i eukariotycznych

· charakteryzuje poszczególne etapy replikacji

· wyjaśnia, skąd pochodzi energia potrzebna do syntezy nowego łańcucha DNA

· wykazuje różnice
w syntezie obu nowych łańcuchów DNA

· wyjaśnia rolę sekwencji telomerowych

· określa rolę poszczególnych enzymów w replikacji DNA

· rozróżnia poszczególne modele replikacji

· planuje doświadczenie mające na celu wykazanie, że replikacja DNA jest semikonserwatywna

· wykazuje naprawczą rolę polimerazy DNA
w replikacji

· omawia mechanizmy regulacji replikacji DNA

Geny i genomy

· wyjaśnia pojęcia: gen, genom, pozagenowy DNA, chromosom, chromatyna, nukleosom

· rozróżnia eksony i introny

· określa lokalizację DNA
w komórkach prokariotycznej
i eukariotycznej

· omawia budowę genu

· rozróżnia geny ciągłe
i nieciągłe

· wymienia rodzaje sekwencji wchodzących w skład genomu

· wyjaśnia pojęcia: sekwencje powtarzalne, pseudogeny

· omawia skład chemiczny chromatyny

· przedstawia budowę chromosomu

· określa informacje zawarte w genie

· charakteryzuje genom wirusa

· porównuje strukturę genomów prokariotycznego i eukariotycznego

· wymienia i charakteryzuje etapy upakowania DNA
w jądrze komórkowym

· porównuje heterochromatynę
z euchromatyną

· różnicuje genom wirusowy ze względu na wybrane kryteria

· omawia genom mitochondrialny człowieka

Związek między genem a cechą

· wyjaśnia pojęcia: kod genetyczny, ekspresja genu, translacja, transkrypcja

· wymienia i charakteryzuje cechy kodu genetycznego

· ilustruje schematycznie etapy odczytywania informacji genetycznej

· nazywa etapy translacji

· omawia przebieg transkrypcji i translacji

· analizuje tabelę kodu genetycznego

· wyjaśnia zasadę kodowania informacji genetycznej organizmu przez kolejne trójki nukleotydów w DNA
i mRNA

· określa rolę polimerazy RNA w procesie transkrypcji

· określa rolę aminoacylo-tRNA i rybosomów
w translacji

· omawia przebieg odwrotnej transkrypcji wirusowego RNA

· zapisuje sekwencję aminokwasów łańcucha peptydowego na podstawie sekwencji nukleotydów mRNA

· porównuje ekspresję genów w komórkach prokariotycznych
i eukariotycznych

· określa rolę i sposoby modyfikacji potranskrypcyjnej RNA

· określa rolę i sposoby modyfikacji potranslacyjnej białek

· wymienia przykłady wirusów, u których występuje odwrotna transkrypcja

· wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do tworzenia się polirybosomów

· wyjaśnia biologiczne znaczenie polirybosomów

· porównuje przebieg ekspresji genów w jądrze i organellach komórki eukariotycznej

Regulacja ekspresji genów

· wyjaśnia pojęcie operon

· wskazuje na schemacie sekwencje regulatorowe operonu oraz geny struktury

· wymienia poziomy kontroli ekspresji genów w komórce eukariotycznej

· wyjaśnia, na czym polega regulacja ekspresji genów
w komórce prokariotycznej na podstawie modelu operonu laktozowego
i tryptofanowego

· wyjaśnia, jakie znaczenie
w regulacji ekspresji genów operonu laktozowego mają: gen kodujący represor, operator i promotor

· omawia regulację inicjacji transkrypcji w komórce eukariotycznej

· rozróżnia regulację negatywną od pozytywnej w przypadku działania operonu laktozowego

· porównuje sposób regulacji ekspresji genów struktury operonu laktozowego
i operonu tryptofanowego

· wyjaśnia, na czym polega alternatywne składanie RNA

· porównuje regulację ekspresji genów
w komórkach prokariotycznej
i eukariotycznej

· wyjaśnia, na czym polega regulacja dostępu do genu w komórce eukariotycznej

· wyjaśnia, w jaki sposób powstają różne formy białek podczas ekspresji jednego genu

· omawia rolę niekodującego RNA
w regulacji ekspresji genów w komórce eukariotycznej

· wyjaśnia, w jaki sposób regulacja ekspresji genów u organizmów wielokomórkowych powoduje zróżnicowanie komórek na poszczególne typy

Dziedziczenie cech.
I prawo Mendla

· wyjaśnia pojęcia: allel, genotyp, fenotyp, homozygota, heterozygota, allel dominujący, allel recesywny

· zapisuje przebieg i wyniki doświadczeń Gregora Mendla za pomocą kwadratu Punnetta

· podaje treść I prawa Mendla

· omawia prace G. Mendla, na podstawie których sformułował on reguły dziedziczenia

· wymienia przykłady cech człowieka dziedziczonych zgodnie z I prawem Mendla

· wykonuje przykładowe krzyżówki jednogenowe

· wyjaśnia pojęcie linia czysta

· wyjaśnia, jakie znaczenie w doświadczeniach
G. Mendla miało wyhodowanie przez niego osobników grochu zwyczajnego należących do linii czystych

· analizuje wyniki krzyżówek jednogenowych na przykładzie grochu zwyczajnego

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów
i fenotypów u potomstwa
w wypadku dziedziczenia jednej cechy

· określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej jednogenowej

II prawo Mendla

· podaje treść II prawa Mendla

· wykonuje przykładowe krzyżówki dwugenowe

· analizuje wyniki krzyżówek dwugenowych na przykładzie grochu zwyczajnego

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów
i fenotypów u potomstwa
w wypadku dziedziczenia dwóch cech niesprzężonych

· określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej dwugenowej

· ocenia znaczenie badań
G. Mendla dla rozwoju genetyki

Chromosomowa teoria dziedziczenia

· wyjaśnia pojęcia: locus, geny sprzężone, crossing-over

· wymienia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia

· wyjaśnia, na czym polega zjawisko sprzężenia genów

· wyjaśnia zależność między częstością zachodzenia crossing-over a odległością między dwoma genami
w chromosomie

· wyjaśnia, na czym polega mapowanie genów

· wykonuje przykładowe krzyżówki dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych

· oblicza częstość crossing-
-over między dwoma genami sprzężonymi

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów
i fenotypów u potomstwa
w wypadku dziedziczenia dwóch cech sprzężonych

· analizuje wyniki krzyżówek dotyczących dziedziczenia genów sprzężonych

· oblicza odległość między genami

· wykazuje różnice między genami niesprzężonymi
a sprzężonymi

Determinacja płci. Cechy sprzężone z płcią

· wyjaśnia pojęcia: kariotyp, chromosomy płci

· wskazuje podobieństwa
i różnice między kariotypem kobiety a kariotypem mężczyzny

· wyjaśnia sposób determinacji płci
u człowieka

· charakteryzuje kariotyp człowieka

· określa płeć różnych osób na podstawie analizy ich kariotypu

· wymienia przykłady cech sprzężonych z płcią

· wymienia nazwy oraz objawy chorób uwarunkowanych mutacjami genów sprzężonych z płcią

· wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby sprzężonej z płcią

· wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy hemofilii i daltonizmu

· rozróżnia cechy sprzężone
z płcią i cechy związane
z płcią

· wyjaśnia, jaką rolę
w determinacji płci odgrywają gen SRY
i hormony wytwarzane przez rozwijające się jądra

· omawia mechanizm inaktywacji
chromosomu X

· charakteryzuje dwa podstawowe typy genetycznej determinacji płci i podaje przykłady organizmów, u których one występują

· wyjaśnia powody, dla których daltonizm
i hemofilia występują niemal wyłącznie
u mężczyzn

· wyjaśnia, jakie znaczenie ma proces inaktywacji jednego z chromosomów X w większości komórek organizmu kobiety

· omawia przykłady środowiskowego mechanizmu determinowania płci

· planuje doświadczenie mające na celu wykazanie związku dziedziczenia koloru oczu muszki owocowej
z dziedziczeniem płci

10.

Inne sposoby dziedziczenia cech

· wyjaśnia pojęcie allele wielokrotne na przykładzie dziedziczenia grup krwi
u człowieka

· wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonego fenotypu u potomstwa
w wypadku dziedziczenia alleli wielokrotnych

· wyjaśnia pojęcia: dominacja niezupełna, kodominacja, geny kumulatywne, geny plejotropowe

· charakteryzuje relacje między allelami jednego genu oparte na dominacji niezupełnej i kodominacji

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów
i fenotypów u potomstwa
w wypadku kodominacji

· podaje przykład cechy uwarunkowanej obecnością genów kumulatywnych

· wyjasnia pojęcia: geny komplementarne, geny dopełniające się, geny epistatyczne, geny hipostatyczne

· wyjaśnia, z jakiego powodu geny determinujące barwę kwiatów groszku pachnącego zostały nazwane genami komplementarnymi

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów
i fenotypów u potomstwa
w wypadku dziedziczenia genów dopełniających się

· wyjaśnia, na czym polega działanie genów epistatycznych
i hipostatycznych
w wypadku dziedziczenia barwy sierści u gryzoni

· wyjaśnia, co to znaczy, że choroba genetyczna jest uwarunkowana przez gen plejotropowy

· określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów
i fenotypów u potomstwa
w wypadku dziedziczenia genów epistatycznych

11.

Zmienność organizmów

· wyjaśnia pojęcia: zmienność genetyczna, zmienność środowiskowa

· wymienia rodzaje zmienności i wskazuje zależności między nimi

· wymienia przykłady potwierdzające występowanie zmienności środowiskowej

· wyjaśnia pojęcia: zmienność ciągła, zmienność nieciągła

· wymienia przykłady zmienności ciągłej
i nieciągłej

· omawia przyczyny zmienności genetycznej

· określa znaczenie zmienności genetycznej
i środowiskowej

· porównuje zmienność genetyczną ze zmiennością środowiskową

· wyjaśnia, w jaki sposób niezależna segregacja chromosomów, crossing-
-over oraz losowe łączenie się gamet wpływają na zmienność osobniczą

· wymienia cechy mutacji, które stanowią jedno
z głównych źródeł zmienności genetycznej

· porównuje zmienność genetyczną rekombinacyjną
ze zmiennością mutacyjną

· określa fenotypy zależne od genotypu oraz od wpływu środowiska

· wyjaśnia znaczenie pojęcia transpozony
i określa znaczenie transpozonów w rozwoju zmienności osobniczej

· wyjaśnia znaczenie pojęcia norma reakcji genotypu

· wyjaśnia przyczyny zmienności obserwowanej
w wypadku organizmów
o identycznych genotypach

12.

Zmiany w informacji genetycznej

· wyjaśnia pojęcia: mutacja, mutacja genowa, mutacja chromosomowa strukturalna, mutacja chromosomowa liczbowa, czynnik mutagenny

· wymienia przykłady fizycznych, chemicznych
i biologicznych czynników mutagennych

· wymienia przykłady mutacji genowych i mutacji chromosomowych

· wymienia pozytywne
i negatywne skutki mutacji

· wyjaśnia pojęcia: mutacja somatyczna, mutacja generatywna, mutacja spontaniczna, mutacja indukowana

· klasyfikuje mutacje według różnych kryteriów

· określa ryzyko przekazania mutacji potomstwu

· wskazuje przyczyny mutacji spontanicznych i mutacji indukowanych

· uzasadnia konieczność ograniczenia w codziennym życiu stosowania substancji mutagennych

· wyjaśnia pojęcia: mutacje letalne, mutacje subletalne, mutacje neutralne, mutacje korzystne, protoonkogeny, onkogeny, geny supresorowe

· wyjaśnia charakter zmian w DNA typowych dla różnych mutacji

· określa skutki mutacji genowych dla kodowanego przez dany gen łańcucha polipeptydowego

· omawia przyczyny powstawania mutacji chromosomowych liczbowych

· rozpoznaje na schematach różne rodzaje mutacji chromosomowych

· wskazuje na zależności między występowaniem mutacji a transformacją nowotworową komórki

· przewiduje i ilustruje zmiany kariotypu dowolnego organizmu powstałe w wyniku mutacji chromosomowych liczbowych

· wyjaśnia znaczenie mutacji w przebiegu ewolucji

· wskazuje różnicę między kariotypami organizmu aneuploidalnego
i organizmu poliploidalnego

· wymienia przykłady protoonkogenów i genów supresorowych oraz chorób nowotworowych związanych z ich mutacjami

13.

Choroby jednogenowe

· wymienia przykłady chorób genetycznych uwarunkowanych obecnością w autosomach zmutowanych alleli dominujących i recesywnych

· wyjaśnia pojęcie choroby bloku metabolicznego

· wyjaśnia, na czym polegają choroby bloku metabolicznego

· wymienia przykłady chorób bloku metabolicznego

· wskazuje choroby bloku metabolicznego, których leczenie polega na stosowaniu odpowiedniej diety eliminacyjnej

· klasyfikuje choroby genetyczne w zależności od sposobu ich dziedziczenia

· wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, choroby Huntingtona, anemii sierpowatej

· rozpoznaje na rycinie prawidłowe oraz sierpowate erytrocyty krwi

· wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy albinizmu, alkaptonurii, choroby Parkinsona, dystrofii mięśniowej Duchenne^’a, krzywicy opornej na witaminę D

· wymienia przykłady stosowanych obecnie metod leczenia wybranych chorób genetycznych oraz ocenia ich skuteczność

· wymienia przykłady chorób człowieka wynikających z mutacji mitochondrialnego DNA

· ustala typy dziedziczenia chorób genetycznych na podstawie analizy rodowodów

· porównuje strukturę
i właściwości hemoglobiny prawidłowej oraz hemoglobiny sierpowatej

· charakteryzuje choroby człowieka wynikające
z mutacji DNA mitochondrialnego

· uzasadnia znaczenie analizy rodowodów jako metody diagnozowania chorób genetycznych

14.

Choroby chromosomalne
i wieloczynnikowe

· wymienia przykłady oraz objawy chorób genetycznych człowieka wynikających
z nieprawidłowej struktury chromosomów

· wymienia przykłady chorób genetycznych człowieka wynikających ze zmiany liczby autosomów
i chromosomów płci

· określa rodzaj zmian kariotypu u chorych
z zespołem Downa, zespołem Klinefeltera
i zespołem Turnera

· wymienia objawy zespołu Downa, zespołu Klinefeltera
i zespołu Turnera

· wyjaśnia zależność między wiekiem rodziców
a prawdopodobieństwem urodzenia się dziecka
z zespołem Downa

· omawia choroby spowodowane mutacjami strukturalnymi na przykładzie przewlekłej białaczki szpikowej

· określa rodzaj zmian kariotypu u chorych
z zespołem Edwardsa
i zespołem Patau

· wymienia objawy zespołu Edwardsa i zespołu Patau

· analizuje fotografie kariotypów człowieka

· omawia choroby wieloczynnikowe

Biotechnologia molekularna

Biotechnologia. Podstawowe techniki inżynierii genetycznej

· wyjaśnia pojęcia: biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna, elektroforeza DNA, PCR, klonowanie DNA, transformacja genetyczna

· wymienia przykłady dziedzin życia, w których można zastosować biotechnologię molekularną

· wymienia enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej

· wymienia techniki inżynierii genetycznej

· wymienia etapy modyfikacji genomu

· wyjaśnia pojęcia: sonda molekularna, wektor, sekwencjonowanie DNA, hybrydyzacja DNA

· wyjaśnia, czym się zajmuje inżynieria genetyczna

· omawia wykorzystanie enzymów restrykcyjnych, ligaz i polimeraz DNA

· wyjaśnia, na czym polega: hybrydyzacja DNA
z wykorzystaniem sondy molekularnej, analiza restrykcyjna, elektroforeza DNA, PCR, sekwencjonowanie DNA, klonowanie DNA, transformacja genetyczna

· wymienia po jednym przykładzie praktycznego wykorzystania technik inżynierii genetycznej

· wymienia sposoby wprowadzenia obcego genu do komórki

· porównuje biotechnologię klasyczną z biotechnologią molekularną

· charakteryzuje enzymy stosowane
w biotechnologii molekularnej

· omawia poszczególne etapy analizy restrykcyjnej DNA, przebiegu PCR, klonowania DNA

· określa cel tworzenia bibliotek genomowych
i bibliotek cDNA

· charakteryzuje wektory stosowane do transformacji genetycznej

· sprawdza, jakie produkty powstaną na skutek cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne

· określa zalety i wady łańcuchowej reakcji polimerazy

· omawia metody pośredniego
i bezpośredniego wprowadzenia DNA do komórek roślin i zwierząt

· analizuje przebieg klonowania DNA na przykładzie genu myszy

· omawia etapy tworzenia bibliotek genomowych
i bibliotek cDNA

Organizmy zmodyfikowane genetycznie

· wyjaśnia pojęcia: organizm zmodyfikowany genetycznie, organizm transgeniczny, produkt GMO

· wskazuje podobieństwa
i różnice między organizmami zmodyfikowanymi genetycznie oraz transgenicznymi

· wymienia metody otrzymywania organizmów zmodyfikowanych genetycznie

· wymienia przykłady praktycznego wykorzystania mikroorganizmów, roślin
i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie

· podaje przykłady zmodyfikowanych genetycznie roślin i zwierząt

· omawia perspektywy praktycznego wykorzystania organizmów zmodyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie
i nauce

· omawia sposób oznakowania produktów GMO

· wskazuje na zagrożenia ze strony GMO

· charakteryzuje metody otrzymywania bakterii i roślin transgenicznych

· omawia etapy modyfikacji komórek zarodkowych zwierząt

· wymienia przykłady produktów GMO

· podaje przykłady badań stosowanych w wypadku organizmów zmodyfikowanych genetycznie

· omawia wybrane modyfikacje genetyczne mikroorganizmów, roślin i zwierząt

· wyjaśnia, w jaki sposób kontroluje się mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie uwolnione do środowiska

· charakteryzuje sposoby zapobiegania zagrożeniom ze strony GMO

· analizuje argumenty przemawiające za genetyczną modyfikacją organizmów oraz przeciw niej

· omawia regulacje prawne dotyczące GMO w Unii Europejskiej

Klonowanie – korzyści
i zagrożenia

· wyjaśnia pojęcia: klon, klonowanie

· wymienia przykłady organizmów będących naturalnymi klonami

· określa cele klonowania mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt

· wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt

· wymienia sposoby wykorzystania klonów mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt w różnych dziedzinach życia człowieka

· wskazuje na obawy etyczne dotyczące klonowania zwierząt

· uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka

· omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady naturalnego klonowania

· omawia sposoby klonowania roślin
i zwierząt

· formułuje argumenty przemawiające za klonowaniem zwierząt oraz przeciw niemu

· porównuje klonowanie terapeutyczne
i klonowanie reprodukcyjne

· analizuje kolejne etapy klonowania zwierząt metodą transplantacji jąder i rozdzielania komórek zarodka

· planuje doświadczenie, którego celem będzie udowodnienie, że jądro zróżnicowanej komórki może pokierować rozwojem organizmu

· wymienia przykłady osiągnięć w klonowaniu zwierząt

Biotechnologia molekularna w medycynie

· wyjaśnia pojęcia: diagnostyka molekularna, biofarmaceutyki, terapia genowa, komórki macierzyste

· wymienia korzyści wynikające z poznania genomu człowieka

· wyjaśnia, czym zajmuje się diagnostyka molekularna

· wymienia przykłady technik inżynierii genetycznej wykorzystywanych
w diagnozowaniu chorób genetycznych

· wymienia argumenty przemawiające za stosowaniem szczepionek wytwarzanych metodami inżynierii genetycznej

· omawia wykorzystanie diagnostyki molekularnej
w wykrywaniu chorób genetycznych, zakaźnych, nowotworowych oraz wieloczynnikowych

· wymienia przykłady leków otrzymanych metodami inżynierii genetycznej

· wyjaśnia, na czym polega terapia genowa

· omawia zastosowanie komórek macierzystych
w leczeniu chorób człowieka

· wyjaśnia, czym się zajmuje medycyna molekularna

· omawia korzyści i zagrożenia wynikające z ustalenia sekwencji genomu człowieka

· wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się nowoczesne szczepionki

· porównuje szczepionki rekombinowane ze
szczepionkami DNA

· charakteryzuje techniki inżynierii genetycznej wykorzystywane
w diagnostyce molekularnej

· omawia sposoby wytwarzania biofarmaceutyków

· wyjaśnia pojęcie przeciwciała monoklonalne

· podaje przykłady wykorzystania przeciwciał monoklonalnych
w medycynie

· wyjaśnia, w jaki sposób biotechnologia może się przyczynić do postępu
w transplantologii

· omawia korzyści
i zagrożenia wynikające
z terapii genowej

· omawia wykorzystanie mikromacierzy
w diagnostyce molekularnej

· określa znaczenie wykorzystania komórek macierzystych w leczeniu chorób

· planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie, że zróżnicowane komórki można przekształcić
w komórki macierzyste

Inne zastosowania biotechnologii molekularnej

· wyjaśnia pojęcie profil genetyczny

· wymienia przykłady praktycznego zastosowania badań DNA
w medycynie sądowej, ewolucjonizmie
i systematyce

· przedstawia sposoby zastosowania metod genetycznych w medycynie sądowej, ewolucjonizmie
i systematyce

· wyjaśnia sposób wykorzystania analizy DNA do określenia pokrewieństwa (np. ustalania lub wykluczania ojcostwa)

· wyjaśnia pojęcie sekwencje mikrosatelitarne

· uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA
w badaniach ewolucyjnych
i taksonomicznych

· analizuje kolejne etapy ustalania profilu genetycznego

· omawia wykorzystanie DNA mitochondrialnego w badaniach ewolucyjnych

· wyjaśnia pojęcie filogenetyka molekularna

· analizuje drzewo filogenetyczne

· przedstawia sposoby wykorzystania informacji zawartych w DNA

Ekologia

Czym się zajmuje ekologia?

· wyjaśnia pojęcia: ekologia, ochrona środowiska, ochrona przyrody, siedlisko, nisza ekologiczna

· określa zakres badań ekologicznych

· klasyfikuje czynniki środowiska na biotyczne
i abiotyczne

· wyjaśnia pojęcia: zasoby środowiska, warunki środowiska, podaje odpowiednie przykłady

· wyjaśnia pojęcia: nisza ekologiczna, gatunki wskaźnikowe

· wymienia przykłady praktycznego zastosowania gatunków wskaźnikowych

· określa, czym się zajmują ekologia, ochrona środowiska i ochrona przyrody

· określa niszę ekologiczną wybranych gatunków

· wyjaśnia relacje między siedliskiem a niszą ekologiczną organizmu

· omawia prawo minimum
i prawo tolerancji ekologicznej

· wyjaśnia, na czym polega zasada współdziałania czynników środowiska

· wyjaśnia, dlaczego porosty wykorzystuje się do oceny stanu czystości powietrza

· wyjaśnia różnicę między zasobami środowiska a warunkami środowiska

· podaje przykłady ilustrujące prawo minimum, prawo tolerancji ekologicznej, zasadę współdziałania czynników

· wymienia podobieństwa
i różnice między prawem minimum a prawem tolerancji ekologicznej

· uzasadnia, że istnieje związek między zakresem tolerancji organizmów a ich rozmieszczeniem na Ziemi

· charakteryzuje zasady wyodrębniania form ekologicznych organizmów

· wyjaśnia pojęcia: eurybionty, stenobionty

· interpretuje wykres ilustrujący zakres tolerancji różnych gatunków wobec wybranego czynnika środowiska

· wyjaśnia pojęcie gatunek kosmopolityczny

· wykazuje, że pojęcie niszy ekologicznej dotyczy zarówno
osobnika, jak
i gatunku

· omawia zakres tolerancji ekologicznej organizmów wobec konkretnego czynnika środowiska

· wskazuje różnice między gatunkami kosmopolitycznymi
a wskaźnikowymi

· charakteryzuje formy ekologiczne roślin wyodrębnione ze względu na wymagania dotyczące ilości wody

· planuje doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji wybranego gatunku rośliny na działanie określonego czynnika środowiska

Ekologia populacji

· wyjaśnia pojęcie populacja lokalna gatunku

· wymienia dwa podstawowe typy oddziaływania między osobnikami w populacji

· wymienia cechy charakteryzujące populację

· omawia znaczenie liczebności i zagęszczenia jako parametrów opisujących populację

· wymienia czynniki wpływające na liczebność populacji

· wyjaśnia pojęcia: rozrodczość, śmiertelność, migracja, struktura wiekowa populacji, struktura płciowa populacji, zasięg przestrzenny, rozmieszczenie, emigracja, imigracja

· charakteryzuje podstawowe typy rozmieszczenia populacji i podaje przykłady gatunków, które reprezentują każdy z nich

· przedstawia trzy podstawowe typy krzywej przeżywania, podaje przykłady gatunków, dla których są one charakterystyczne

· charakteryzuje niezależne od zagęszczenia czynniki ograniczające liczebność populacji

· wyjaśnia pojęcia: opór środowiska, tempo wzrostu populacji

· charakteryzuje oddziaływania między członkami populacji

· omawia regułę Alleego
i podaje przykłady jej działania

· wymienia czynniki wpływające na przebieg krzywej przeżywania organizmów

· analizuje piramidę obrazującą strukturę wiekową i strukturę płciową populacji

· określa możliwości rozwoju danej populacji

· przedstawia w sposób graficzny wzrost wykładniczy i wzrost logistyczny populacji

· wymienia zalety i wady życia w grupie

· wskazuje różnice między rozrodczością fizjologiczną
i ekologiczną oraz śmiertelnością fizjologiczną
i ekologiczną

· porównuje strategie rozrodu typu
r oraz typu K

· charakteryzuje czynniki wpływające na liczebność populacji

· porównuje podstawowe modele wzrostu populacji
i podaje przykłady gatunków, które reprezentują każdy z nich

· omawia formy rozmieszczenia skupiskowego populacji

· omawia trzy podstawowe okresy w życiu każdego osobnika

Oddziaływania antagonistyczne między organizmami

· klasyfikuje oddziaływania międzygatunkowe na antagoniczne
i nieantagonistyczne

· wymienia przykłady oddziaływań anatagonistycznych

· wymienia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej

· wymienia przykłady oddziaływań międzygatunkowych ograniczających liczebność populacji

· wymienia główne przyczyny i skutki konkurencji międzygatunkowej

· charakteryzuje oddziaływania międzygatunkowe
w relacjach: ofiara – drapieżnik, roślina – roślinożerca, żywiciel – pasożyt

· charakteryzuje mechanizmy adaptacyjne: ofiar
i drapieżników, roślin
i roślinożerców, pasożytów
i żywicieli

· klasyfikuje pasożyty według wskazanych kryteriów

· wyjaśnia, na czym polega zasada konkurencyjnego wypierania

· omawia skutki konkurencji blisko spokrewnionych gatunków na podstawie eksperymentu przeprowadzonego przez Gieorgija Gausego

· wymienia konsekwencje zawężenia nisz ekologicznych konkurujących gatunków

· analizuje cykliczne zmiany liczebności populacji zjadającego
i populacji zjadanego

· porównuje drapieżnictwo, roślinożerność
i pasożytnictwo

· planuje doświadczenie mające na celu wykazanie istnienia konkurencyjnego wypierania

· charakteryzuje skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej

· określa skutki działania substancji allelopatycznych

· wyjaśnia, jakie znaczenie dla funkcjonowania biocenozy mają pasożyty, drapieżniki i roślinożercy

· przewiduje skutki masowych pojawów organizmów
w środowisku

· wyjaśnia znaczenie wektorów
w rozprzestrzenianiu się pasożytów

Oddziaływania nieantagonistyczne między organizmami

· wymienia nieantagonistyczne interakcje międzygatunkowe

· wyjaśnia pojęcia: mutualizm, komensalizm

· charakteryzuje mechanizmy adaptacyjne organizmów pozostających w związku mutualistycznym

· wymienia przykłady zachowań mutualistycznych
i komensalistycznych

· porównuje mutualizm obligatoryjny
i mutualizm fakultatywny

· omawia przykłady mutualizmu
i komensalizmu

Struktura ekosystemu

· wyjaśnia pojęcia: ekosystem, biocenoza, biotop, struktura troficzna ekosystemu, struktura przestrzenna ekosystemu, sukcesja ekologiczna

· wymienia biotyczne
i abiotyczne elementy ekosystemu

· wyjaśnia, jaką rolę
w biocenozie odgrywają producenci, konsumenci
i destruenci

· klasyfikuje rodzaje ekosystemów

· klasyfikuje elementy ekosystemu na biotyczne
i abiotyczne

· charakteryzuje strukturę przestrzenną i troficzną ekosystemu

· wyjaśnia, na czym polega sukcesja

· wyjaśnia, na czym polega eutrofizacja jezior

· określa kryteria podziału ekosystemów

· charakteryzuje rodzaje ekosystemów

· wyjaśnia, na czym polega rola biocenozy
w kształtowaniu biotopu

· wyjaśnia, od czego zależy struktura przestrzenna ekosystemu

· charakteryzuje procesy glebotwórcze

· omawia przebieg sukcesji pierwotnej i wtórnej

· określa kryteria podziału sukcesji ekologicznej

· omawia rolę organizmów w procesach glebotwórczych

· charakteryzuje poziomy glebowe

· omawia wpływ biocenozy na mikroklimat

· omawia etapy eutrofizacji jezior

Przepływ energii i krążenie materii w ekosystemie

· wyjaśnia pojęcia: łańcuch troficzny, poziom troficzny, sieć troficzna

· wskazuje zależności między poziomami troficznymi

· wymienia czynniki, które mogą ograniczać produktywność ekosystemów

· konstruuje łańcuchy troficzne i sieci troficzne

· nazywa poziomy troficzne
w łańcuchu troficznym i sieci troficznej

· wyjaśnia zjawisko krążenia materii i przepływu energii
w ekosystemie

· porównuje produkcję pierwotną różnych ekosystemów

· wyjaśnia, czym jest równowaga w ekosystemie

· wyróżnia i porównuje dwa typy łańcuchów troficznych

· wyjaśnia pojęcia: produkcja pierwotna (brutto, netto), produkcja wtórna (brutto, netto)

· wyjaśnia, dlaczego ekosystem autotroficzny jest samowystarczalny

· omawia przyczyny zaburzenia równowagi
w ekosystemach

· analizuje produkcję pierwotną i wtórną wybranego ekosystemu

· rysuje i porównuje trzy typy piramid troficznych: piramidę energii, piramidę liczebności, piramidę biomasy

· wyjaśnia, dlaczego lasy równikowe i rafy koralowe są ekosystemami
o najwyższej produktywności

Obieg węgla i azotu
w przyrodzie

· wyjaśnia pojęcie cykle biogeochemiczne

· wyjaśnia, na czym polegają obieg węgla i obieg azotu
w przyrodzie

· wymienia źródła węgla
w przyrodzie

· wyjaśnia, jaki wpływ na obieg pierwiastków chemicznych w przyrodzie ma działalność gospodarcza człowieka

· omawia schematy obiegu węgla i obiegu azotu
w przyrodzie

· wyjaśnia, na czym polega nitryfikacja, amonifikacja oraz denitryfikacja

· określa rolę organizmów w obiegu pierwiastków

· omawia przebieg reakcji nitryfikacji

Różnorodność biologiczna

· wyjaśnia pojęcia: biom, różnorodność biologiczna

· omawia poziomy różnorodności biologicznej

· wymienia główne biomy lądowe i podaje nazwy stref klimatycznych, w których się one znajdują

· wymienia główne biomy wodne

· omawia kryteria, na podstawie których wyróżniono biomy

· charakteryzuje biomy lądowe oraz obszary gór wysokich, uwzględniając takie czynniki, jak warunki klimatyczne, warunki glebowe, przeważającą roślinność i towarzyszące jej zwierzęta

· charakteryzuje warstwy lasu występujące w biomach leśnych

· omawia strefowość biomów wodnych na przykładzie jeziora i oceanu

· charakteryzuje biomy wodne, uwzględniając takie czynniki, jak warunki tlenowe, świetlne, głębokość, przeważającą roślinność oraz towarzyszące jej zwierzęta

· omawia różnice
w rozmieszczeniu gatunków na Ziemi

· wyjaśnia pojęcie ogniska różnorodności biologicznej

· określa warunki życia
w porównywalnych strefach jeziora i morza lub oceanu

· dowodzi trudności
w określaniu różnorodności gatunkowej na Ziemi

· ocenia stopień poznania różnorodności gatunkowej Ziemi

· porównuje różnorodność gatunkową poszczególnych biomów

Czynniki kształtujące różnorodność biologiczną

· wymienia czynniki geograficzne wpływające na bioróżnorodność

· omawia przykłady negatywnego wpływu człowieka na bioróżnorodność

· wymienia powody ochrony przyrody

· wymienia przykłady działań podejmowanych w celu ochrony gatunków
i ekosystemów

· klasyfikuje czynniki kształtujące różnorodność biologiczną

· omawia wpływ czynników geograficznych
i antropogenicznych na różnorodność biologiczną

· wyjaśnia, na czym polega ochrona przyrody czynna i bierna

· podaje przykłady działań
z zakresu ochrony czynnej
i biernej

· uzasadnia konieczność stosowania ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosystemów

· wyjaśnia, na czym polega introdukcja i reintrodukcja gatunku

· wymienia przykłady gatunków, których introdukcja w niektórych regionach Polski spowodowała zmniejszenie różnorodności gatunkowej

· określa wpływ zlodowaceń
i ukształtowania powierzchni na różnorodność biologiczną

· wyjaśnia pojęcia: relikt, ostoja, endemit

· uzasadnia konieczność ochrony dawnych odmian roślin i ras zwierząt

· wskazuje konsekwencje zmniejszenia różnorodności biologicznej

· wymienia przykłady gatunków, których populacje zostały odtworzone

· określa wpływ gatunków inwazyjnych na gatunki rodzime

· określa znaczenie korytarzy ekologicznych

10.

Elementy ochrony środowiska

· klasyfikuje zasoby przyrody

· wymienia skutki eksploatacji zasobów nieodnawialnych

· wyjaśnia pojęcia: efekt cieplarniany, kwaśne opady, smog, dziura ozonowa, alternatywne źródła energii, recykling

· podaje przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody

· wymienia skutki eksploatacji zasobów odnawialnych

· wymienia przyczyny globalnego ocieplenia klimatu, powstawania kwaśnych opadów, smogu
i dziury ozonowej

· wyjaśnia, w jaki sposób niewłaściwa eksploatacja zasobów przyrody wpływa na środowisko

· omawia skutki kwaśnych opadów dla środowiska
i zdrowia człowieka

· wymienia skutki powstawania dziury ozonowej

· wymienia sposoby utylizacji odpadów

· wyjaśnia pojęcie rekultywacja

· omawia skutki eksploatacji zasobów odnawialnych

· wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do powstania efektu cieplarnianego

· uzasadnia konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody

· omawia proces powstawania kwaśnych opadów

· ocenia wpływ różnych metod utylizacji odpadów na środowisko

· przedstawia założenia koncepcji rozwoju zrównoważonego

· odróżnia rodzaje smogu

· wyjaśnia zależność między dziurą ozonową
a powstawaniem nowotworów

· uzasadnia konieczność gospodarowania odpadami

Ewolucja organizmów

Rozwój myśli ewolucyjnej

· wyjaśnia pojęcia: ewolucja biologiczna, ewolucjonizm, dobór naturalny, dobór sztuczny

· omawia główne założenia teorii doboru naturalnego
Karola Darwina

· przedstawia główne założenia teorii
Jeana Baptiste’a Lamarcka
i kreacjonistów

· wyjaśnia, dlaczego teoria
J.B. Lamarcka odegrała ważną rolę w rozwoju myśli ewolucyjnej

· wyjaśnia relacje między teorią doboru naturalnego
K. Darwina a syntetyczną teorią ewolucji

· wyjaśnia pojęcie walka o byt

· porównuje dobór naturalny i dobór sztuczny

· omawia główne założenia syntetycznej teorii ewolucji

· charakteryzuje teorie dotyczące życia na Ziemi głoszone do XIX w.

· omawia założenia teorii Georges’a Cuviera

· ocenia wpływ podróży
K. Darwina na rozwój jego teorii ewolucji

Dowody ewolucji

· wymienia bezpośrednie
i pośrednie dowody ewolucji oraz podaje ich przykłady

· wyjaśnia pojęcia: skamieniałości przewodnie, anatomia porównawcza

· wymienia cechy anatomiczne organizmów potwierdzające jedność ich planu budowy

· wyjaśnia, jakie warunki środowiska sprzyjały przetrwaniu skamieniałości do czasów współczesnych

· wyjaśnia przyczyny podobieństw i różnic
w budowie narządów homologicznych

· wyjaśnia powody, dla których pewne grupy organizmów nazywa się żywymi skamieniałościami

· wymienia przykład metody pozwalającej na ocenę względnego wieku skał osadowych

· wyjaśnia różnicę między atawizmem a narządem szczątkowym

· wymienia przykłady atawizmów i narządów szczątkowych

· wyjaśnia, czym się zajmuje paleontologia

· wymienia przykłady zwierząt zaliczanych do form przejściowych
oraz podaje cechy tych zwierząt

· podaje przykład metody pozwalającej na ocenę bezwzględnego wieku skał osadowych

· wyjaśnia pojęcia: dywergencja, konwergencja

· wymienia przykłady dywergencji
i konwergencji

· wymienia przykłady dowodów ewolucji
z zakresu embriologii, biogeografii oraz biochemii

· wymienia techniki badawcze z zakresu biochemii i biologii molekularnej, umożliwiające skonstruowanie drzewa filogenetycznego organizmów

· wyjaśnia pojęcie formy przejściowe

· wyjaśnia, na czym opierają się radioizotopowe
i biostratygraficzne metody datowania

· analizuje budowę przednich kończyn przedstawicieli różnych gatunków ssaków
i wskazuje cechy świadczące o ich wspólnym pochodzeniu oraz środowisku ich życia

· wyjaśnia znaczenie budowy cytochromu c u wybranych gatunków w ustalaniu stopnia pokrewieństwa między nimi

Dobór naturalny – główny mechanizm ewolucji

· wyjaśnia pojęcia: dymorfizm płciowy, dobór płciowy, dobór krewniaczy, dobór stabilizujący, dobór kierunkowy, dobór rozrywający

· wymienia przykłady dymorfizmu płciowego

· charakteryzuje sposób
i przewiduje efekty działania doboru stabilizującego, kierunkowego oraz rozrywającego

· wyjaśnia, na czym polega zmienność wewnątrzgatunkowa

· wyjaśnia, który z rodzajów zmienności organizmów ma znaczenie ewolucyjne

· omawia rolę mutacji
w kształtowaniu zmienności genetycznej populacji

· wyjaśnia pojęcie preferencje w krzyżowaniu

· wymienia przykłady występowania preferencji
w krzyżowaniu w przyrodzie

· podaje przykłady utrzymywania się
w populacji człowieka alleli warunkujących choroby genetyczne

· wymienia przykłady działania różnych form doboru naturalnego
w przyrodzie

· wyjaśnia znaczenie zachowań altruistycznych w przyrodzie

· omawia występowanie genu anemii sierpowatej
w populacjach ludzi żyjących na obszarach dotkniętych malarią

· omawia dymorfizm płciowy jako wynik istnienia preferencji
w krzyżowaniu

· wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji człowieka utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne

Ewolucja na poziomie populacji

· wyjaśnia pojęcia: genetyka populacyjna, pula genowa populacji

· wyjaśnia, dlaczego populacja jest podstawową jednostką ewolucji

· wymienia czynniki ewolucji

· wyjaśnia, na czym polega zjawisko dryfu genetycznego
i wymienia skutki jego działania w przyrodzie

· wymienia warunki, które spełnia populacja znajdująca się w stanie równowagi genetycznej

· omawia regułę Hardy’ego–Weinberga

· oblicza częstość występowania genotypów
i fenotypów w populacji

· wyjaśnia rolę dryfu genetycznego
w kształtowaniu puli genetycznej populacji na przykładach efektu założyciela oraz efektu wąskiego gardła

· sprawdza, czy populacja znajduje się w stanie równowagi genetycznej

Powstawanie gatunków – specjacja

· przedstawia biologiczną koncepcję gatunku

· wyjaśnia pojęcia: mechanizmy izolacji rozrodczej, specjacja

· omawia znaczenie mechanizmów izolacji rozrodczej w przyrodzie

· klasyfikuje mechanizmy izolacji rozrodczej

· wymienia rodzaje specjacji

· wyjaśnia, dlaczego biologicznej koncepcji gatunku nie można stosować wobec gatunków rozmnażających się bezpłciowo

· charakteryzuje rodzaje specjacji, biorąc pod uwagę typ pierwotnej bariery izolacyjnej

· charakteryzuje prezygotyczne
i postzygotyczne mechanizmy izolacji rozrodczej oraz podaje przykłady ich działania

· omawia powstawanie gatunków na drodze poliploidyzacji

Prawidłowości ewolucji. Koewolucja

· wyjaśnia pojęcie prawidłowości ewolucji

· wymienia prawidłowości ewolucji

· wyjaśnia pojęcia: mikroewolucja, makroewolucja, kierunkowość ewolucji, nieodwracalność ewolucji, koewolucja

· wymienia prawdopodobne przyczyny nieodwracalności ewolucji

· wymienia czynniki, które wpływają na tempo ewolucji

· charakteryzuje sposoby określania tempa ewolucji

· wymienia przykłady koewolucji

· omawia skutki doboru naturalnego w postaci powstawania różnych strategii życiowych organizmów

· wymienia przykłady przemian w skali mikro-
i makroewolucji

· wyjaśnia wpływ doboru naturalnego na kierunek ewolucji

· omawia zjawisko radiacji adaptacyjnej

Historia życia na Ziemi

· wymienia etapy rozwoju życia na Ziemi

· wymienia warunki środowiska, które umożliwiły samorzutną syntezę pierwszych związków organicznych

· charakteryzuje środowisko oraz tryb życia pierwszych organizmów jednokomórkowych

· wymienia główne założenia teorii endosymbiozy

· charakteryzuje zmiany prowadzące do powstania organizmów wielokomórkowych

· nazywa erę i okres,
w których pojawiły się pierwsze rośliny lądowe

· nazywa grupy zwierząt, które jako pierwsze pojawiły się w środowisku lądowym

· charakteryzuje warunki klimatyczne
i fizykochemiczne panujące na Ziemi ok. 4 mld lat temu

· wyjaśnia pojęcie makrocząsteczka

· charakteryzuje warunki sprzyjające powstawaniu pierwszych makrocząsteczek na Ziemi

· wyjaśnia, jak się zmieniał sposób odżywiania pierwszych organizmów jednokomórkowych

· wyjaśnia, na czym polegają sposoby odżywiania chemoautotrofów
i fotoautotrofów

· wyjaśnia, w jaki sposób wędrówka kontynentów wpłynęła na rozmieszczenie organizmów na Ziemi

· wyjaśnia, jakie dane można uzyskać dzięki analizie tabeli stratygraficznej

· wyjaśnia, na czym polega teoria samorzutnej syntezy związków organicznych

· przedstawia przebieg
i wyniki doświadczenia Stanley’a Millera
i Harolda Ureya

· wyjaśnia pojęcia: bulion pierwotny, pizza pierwotna w nawiązaniu do etapów ewolucji chemicznej

· wyjaśnia rolę kwasów nukleinowych
w powstaniu życia na Ziemi

· wymienia argumenty przemawiające za słusznością teorii endosymbiozy

· wskazuje bezpośrednią przyczynę stopniowych
i nieodwracalnych zmian warunków panujących na Ziemi

· ocenia znaczenie doświadczenia S. Millera
i H. Ureya w postępie badań nad powstaniem życia na Ziemi

· wyjaśnia, dlaczego odkrycie rybozymów miało duże znaczenie
w rozwoju teorii powstania życia na Ziemi

· wyjaśnia, w jaki sposób pierwsze fotoautotrofy zmieniły warunki na Ziemi

· wyjaśnia, jakie korzyści adaptacyjne miało wykształcenie się form wielokomórkowych

· wymienia okresy,
w których nastąpiły masowe wymierania organizmów

· określa prawdopodobne przyczyny wielkich wymierań organizmów
w historii Ziemi

Antropogeneza

· wyjaśnia pojęcia: antropogeneza, antropologia

· określa stanowisko systematyczne człowieka

· wymienia kilka cech wspólnych naczelnych

· wymienia główne cechy budowy ciała charakterystyczne dla człowieka

· określa chronologię występowania przedstawicieli rodzaju Homo

· wymienia korzyści wynikające z pionizacji ciała, redukcji owłosienia oraz zwiększania masy i objętości mózgu

· omawia warunki, w których doszło do powstania bezpośrednich przodków człowieka

· omawia zmiany, które zaszły podczas ewolucji rodzaju Homo

· uzasadnia przynależność człowieka do królestwa: zwierzęta, typu: strunowce, podtypu: kręgowce, gromady: ssaki, rzędu: naczelne

· wymienia rodzaje człekokształtnych

· wymienia zmiany
w budowie szkieletu wynikające z pionizacji ciała oraz stopniowego zwiększania masy
i objętości mózgowia

· charakteryzuje budowę oraz tryb życia bezpośrednich przodków człowieka

· analizuje cechy z zakresu anatomii, immunologii, genetyki i zachowania świadczące o powiązaniu człowieka z innymi człekokształtnymi

· wymienia drobne cechy morfologiczne właściwe tylko człowiekowi

· omawia drogi rozprzestrzeniania się rodzaju Homo z Afryki na pozostałe kontynenty

· omawia negatywne skutki pionizacji ciała

Wymagania podstawowe	Wymagania ponadpodstawowe
konieczne (na stopień dopuszczający) podstawowe (na stopień dostateczny)	rozszerzające (na stopień dobry) dopełniające (na stopień bardzo dobry)
obejmują treści i umiejętności	obejmują treści i umiejętności
– najważniejsze w uczeniu się biologii	– złożone i mniej przystępne niż zaliczone do wymagań podstawowych
– łatwe dla ucznia nawet mało zdolnego	– wymagające korzystania z różnych źródeł informacji
– często powtarzające się w procesie nauczania	– umożliwiające rozwiązywanie problemów
– określone programem nauczania na poziomie nieprzekraczającym wymagań zawartych w podstawie programowej	– pośrednio użyteczne w życiu pozaszkolnym
– użyteczne w życiu codziennym	– pozwalające łączyć wiedzę z różnych przedmiotów i dziedzin